Быйыл сары тамбыз – кырк кийик айларында 1999-ншы йыл Дагестандагы Цумада, Ботлих, Новолак районларына эм Кадар зонасына баскыншылык эткен халклар ара террорист куьплери бузгышланувына 20 йыл толады. Сол эстеликли куьнлер тап туьнегуьндей аьр биримиздинъ эсимизде калган. Республикага савыт пан келген душпанлардынъ дагестанлылар оьзлери ара боьлинерлер, регион бузылар эм явлар енъерлер деген асыл ниети толмады. Дагестан тагы да бир кере оьз халкларынынъ дослыгынынъ берклигин эм эрлигин коьрсетти. Аьдемлер оьз тувган ерин оьз коллары ман коршалап болаягын сав дуныяга ыспат эттилер. Кеш калмай коьмекке Россия аьскерлери де еттилер. Ортак куьшлердинъ аьрекети мен кыска заман ишинде бандит куьплери Дагестаннан кувылдылар. Сол куьнлерде конъысы Шешен Республикасын солардан босатув бойынша экинши антитеррорист согыс кампаниясы басланды эм сонъында уьстинликли кутылды.

Дагестан ерине бандит куьплери баскыншылык эткен куьннен алып согыс хабаршысы Эльмира Кожаева сонынъ басыннан ызына дейим Цумада эм Ботлих районларында, Кадар зонасында, Новолак районында болып турган. Сол авыр эстеликли куьнлер акында онынъ макалаларын хронология кебинде беремиз. Булардынъ кайбир ерлери оьз заманында коьлем информация амалларында толы кепте берилмей калган.

…1999-ншы йылдынъ июль айынынъ ызы
Мен тек янъы Дагестан эм Шешен Республикалары арасындагы япсарда орынласкан Гребенской коьпир мен Копайский гидроузелге йиберилген командировкадан кайттым. Япсардынъ тоьгереги бойынша орынласкан блокпостларды токтавсыз атып турувдан себеп журналистлерге соларда куьндиз де, кеше де турмага туьсетаган эди.
Редакцияга келгенимде Цумада уьстинде кавыфлык энгени акында эситемен. Сонда барув керек.

…Цумада районынынъ Агвали авылындагы иш ислер боьлигинде – алгасавлык, токтавсыз юрислер. Милиционерлер мен аьскершилер бек коьп йыйылган. Аьскершилер боьлик меканынынъ тувра тоьбесине минип орынласканлар. Дагестан СОБР куллыкшылары милиция ювыгындагы аьли де ясалып кутылмаган уьйди бийлегенлер. Аьли де аьскерлердинъ келуьвин карайдылар. Район иш ислер боьлигининъ билдируьвлерине коьре, ваххабитлер Цумада районынынъ 13 авылларын бийлеп алганлар. Олардынъ бас орталыгы – Эчеда авылы. Сонда амир Багаутдин эм кыр командири араб Абдулладынъ етекшилиги мен боевиклердинъ штабы ерлескен. Олардынъ колларында – уьш цумада милиционерлери.
Агвали орамларында согыс-пага савыт-садак беринъиз деп юрген эр аьдемлер бек коьп. Тек оларга савытты бирев де бермейди эм ким берсин. Мен биринши туьнди собровшылар ман омоновшылар арасында озгараман. Туьн навасыз оьтеди, авыл уйкламайды. Автомат атувлары эситиледи. Дежурный боьлигинде радиобайланысты онълаялмайдылар. Яп-яс аьскерши байланысты онъламага шалысады, ама юреги телезигеннен болар, соны этип бажаралмайды.

…Экинши куьн Хизри Исаевич Шихсаидовтынъ етекшилиги мен оькимет делегациясы келеди.
…Администрация меканында район администрациясынынъ финанс боьлигининъ куллыкшысы, сонъында амир Багаутдин мен аталарымыз агалы-инили болады деген бир эр киси артымнан етеди. Ол мага Багаутдин мен хабарласув юритши деп тилейди, меним кавыфсызлыгымды канагатлаягына сендиреди. Мен ога сол ерде ок оьз халкын эм элин сатканлар ман хабарласувлар юритпейтаганымды билдиремен.

Туьстен сонъ Шешен мен япсарласкан Гигатли авылына барамыз. Сонда ополченлер, аьскершилер эм келеектеги Россия Баьтири Загид Загидов етекшилик эткен Махачкала кала омоновшылары орынласканлар. Гигатли хатынлары янъы келген аьскершилерге алгасавлык пан ас аьзирлейдилер. Аьскершилер тавлыларга карайдылар эм олар кайда, Шешенге яде Дагестанга келгенлерин анълап болмайдылар. Олардынъ биреви кышкырып йылайды. Ога янасып, олар россия еринде экенин, ога усаган яслар Гигатли янында экинши тоьгеректе туратаганын айтып, оны сабырландыраман. Ол мага оьзининъ адресин береди, ата-анасына каерде турганын билдирмеге тилейди. Сол заман оьксип келип хатынлар йылап баслайдылар. Ол зат аьскершилердинъ коьнъиллерин тоьменлетпей болмайды. Офицерлер сол саьат ок, ясларга ашамага да амал бермей, БТР-лерин авылдынъ аргы ягына аькетедилер. Белкиси, оннан сонъ ополченлер оларга ас элтеген де болар. Кыскаяклылардынъ бир ягында, эгер боевиклер шапкынлык эткендей бола калса, коршаланмага деген ниет пен аькелинген балталар эм сенеклер ятадылар. Олардынъ экинши ягында кастрюльлер ишинде – касык-лар, сислер эм тарелкалар.

…Район орталыгы – Агвали. Сары тамбыздынъ 6-ншы куьни. Район иш ислер боьлигинде тоьсеклер уьстинде ятамыз. Сол туьн мага бир туьс энди: коьп санлы сакаллары ялбыраган савытлы аьдемлер кайсы ды бир авылдынъ уьйлерине кирип-шыгып юредилер. Танъда 4 саьатте уянып, таза авага шыгаман. Авыл тап оьлгендей тып-тынык. Автоматларын кушаклап, тувра ерде собровшылар уйклайдылар, уьйдинъ тоьбесинде носилкада олардынъ командири, ол заманда аьли де подполковник Арзулум Ильясов яткан. Дежурный боьликке киремен. Баьриси де мага эм бир-бирисине саьс-пеклеп карайдылар, рацияга эс берип тынълайдылар, аварша соьйлейдилер, тек «боевиклер» деген соьз йыйы эситиледи. Мага «шешенлер танъ ман 4 саьатте, 41-нши йылда гитлеровшылар кимик, Ботлих районына шапкынлык эткенлерин эм Рахата ман Ансалта авылларын бийлеп алганларын» билдиредилер.

Сонынъ акында рация коьмеги мен сол туьн блок-постларда каравыл эткен Ботлих район иш ислер боьлигининъ куллыкшылары билдирип туры эдилер. Сол ерде Дагестан Республикасы бойынша Россия МВД-сынынъ министрининъ орынбасары, ол заман Цумададагы аьлди тергевши Магомед Омарович Омаровтынъ: «Согыска кириспенъиз, авылдан шыгынъыз», – деп эфирге буйрыклар беретаганы эситиледи.

Баьриси де бир зат та билмей уйклайдылар: аьскершилер, Каспийск, Карабудахкент, Дербент эм баска районлардан келген милиционерлер. Не болар экен олар ман буьгуьн, танъла?
…Боевиклердинъ шапкынлыгы ман байланыста Агвалиден кашканлардынъ саны арта береди. Солар ман бирге мен де Ботлихке кайтаман. Кишкей «таблетка» деп аталган автомашина ишине 12 аьдем сыйган: балалар, аьелдинъ анасы эм картайган куртка, оны машинага тап зордан миндиргенлер, анай тувган еримнен бир якка да кетпеймен деп коьп эрискен. Анадынъ колында – бир яслык баласы. Калган уьш балалар уьндемей, тетейдинъ янында олтырганлар. Тетей бир бурынгы йырды аста-акырын йырлайды. Сол йыр бозлавга усаган йыр болса ярайды, неге десе калган кыскаяклылар коьзясларын суьртедилер. Эвакуация. Мен, бу болаяткан ислерди коьрип, тап бир согыс акында фильм карагандай боламан.
Тек шынты согысты мага Ботлихте коьрмеге туьсти. Мунда – уьйкен бозлав, кышкырыклар эм коьп машиналар. Балалары ман бирге кашып бараяткан хатынлар. КАМАЗ автомашиналарга тобан тоьселген, балаларга эм олардынъ аналарына деп. Аьли уьшин вертолетлар ушпайдылар, аьскерлер де йок. Аьдемлер ара-сува болганлар: Россия коьмек этер ме экен? Коьп эр кисилердинъ бир кешединъ ишиннен шашлары агарып шыккан. Район администрациясынынъ аькимбасы йок. Ол Махачкалага кеткен.Онынъ орынбасары Алимагомед Алимагомаев Басаев пен соьйлесуьвлер юритуьв уьшин делегацияды аьзирлейди. Кыскаяклылар боевиклерди каргайдылар: «Биз бавырымызга басып йыланларды йылытыпты экенмиз. Оьткен согыста биз нешаклы оларга ярдам эткенмиз. Оьзимиз карсы келген ерде ятып, оларга энъ де ийги уьйлеримизди бергенмиз. Намарт аьдемлер болып шыктылар. Алла этер оларга этеекти!»

Рахата авылдан келген бир кыскаяклы кайтип ога бир кап-кара Африка яшавшысы хатын янасканы эм, тегаран бир орыс тилинде соьйлеп, ислам динине алал тувылсынъ деп ога тийдирип айтканы акында хабарлайды. Оьзи болса олар рахатлык уьшин согысатаган боевиклер, сизге тынышлык пан эм ислам динининъ таза нурын алып келгенмиз деген.

Бизим йигерли Рахата авыл яшавшысы ога:

– Тынъла сен, эй, караялак. Бар кайт оьзинънинъ Африканъа эм сондагыларды уьйрет. Меним уьйимде мени уьйретпе. Шык меним азбарымнан, мен сенинъ намыссыз коьзлеринъди туьртип шыгарганша. Исламнынъ таза нурын аькелдим дейсинъ, оьзинъ бетинъе бир килограмм ясартувшы майды яккансынъ! Кет муннан! – деп яваплаган эм оны азбар сыпыратаган сыпыргыш пан кувалап шыгарган.

Мергин деп саналатаган негр хатын ога карсы савыт кулланып болмаган, неге десе Шамиль Басаев авыл яшавшыларына атпанъыз, олар ман урсыспанъыз, олардан бир зат урламанъыз деп каты буйрык берген болган. Боевиклер оьзлерине азык-туьликти коммерция ларекларында сатып алатаганы, иелериннен ыхтыярсыз бавлардагы емислерге тиймегенлери акында да айттылар. Кыскаяклылар амалсыздан кашып кеткенде де, олардынъ сыйырларын мал кораларына айдап киргизетаган болганлар. Олар соьйтип те бир ерли яшавшыларга ярамага суьйгенлер. Ярамадылар. Ярагандай олардынъ амалы болмады.

…Аьрекетли аьлде штаб-лар туьзиледилер. Штаб-лар неге ди айырым кепте туьзиледилер: Ансалта, Шодродин, Ботлих авыл, Ботлих район, Рахата штаблары. Баьриси де савыт тилейдилер, оьз коллары ман тувган ериннен явды кувып шыгарув уьшин. А савыт аьли де коьпке дейим болмаяк. Аьр куьнде мунда ушып келип-кететаган Гаджи Махачев те аьдемлерге савыт берип болмаяк. Бу ерде тек аьскершилерге сенмеге болады. Тавларга карап тар серпантинге усаган йол ман авыр бронетехника тармасады. Сулыбы йок аьскерши-водительлер бир-эки кайта техникады йолдынъ тик ерлериннен тоьменге авдарып та аладылар.

Ботлихке баьри де болган коьлем информация амалларынынъ ваькиллери келуьвде. Мунда эки корпунктлар туьзиледилер – микрорайонында эм Ботлихтинъ тувра орталыгында, ерли яшавшы Муртуздынъ уьйинде. Онынъ анасы эм балалары ман хатыны калага кеткенлер. Йиени ополченлер сырасында. Аьллеспеге туьскен баьри журналистлерге де мен туьзилген аьлди анълатпага шалысаман. Боьтен де бек шет эллердикилерге ваххабитлер-боевиклер бир миссионер де тувыл, олар шынты шапкыншылар экенин басларына куйып турмага туьседи. Дагестанлылар оларга тувыл, олар Дагестанга баскыншылык эткенлер деп. Финляндиядан келген Каале Коппонен мени куьлемсиреп тынълайды, болса да ол «сен айта бер, мен оьзим суьйген кепте этермен» дегендей коьринеди. Мен финнлер тилин билмеймен. Бизикилер, россиядыкылар болса тынълайдылар эм анълагандай боладылар. Болса да оьзлерининъ агентствосына яде телеканалына онъайлы болган информацияды беретаганлар да йолыгады.

Мысалы уьшин, экинши куьн мен НТВ телеканалынынъ ваькиллерин Каспийскте «вертушкадан» туьсиргенлерин эситемен. Бизим Руслан Гусаров Москвада эмленуьвде эди. Ботлихте, эгер ол болган болса, шешенлерди яклайтаган пропаганда материаллары эфирге кетпеек эдилер.

Уьйкен ян-коьнъил коьмегин ботлихшилер бизим «Молодежь Дагестана» газетасыннан алып турдылар. Листовкаларды тувра колдан тартып алатаган эдилер. Хаттаб пан Яндарбиевтинъ карикатура суьвретлерин коьрип куьледилер. Сондай листовкаларды мен «вертушкалардан» боевиклер бийлеген авыллар уьстинде тасладым.
Болса да согыс «казаны» боркылдап кайнап туры эди. Эртенъ мен межигиттеги биринши азан ман бирге артиллерия атувлары басланады. Аьдемлерсиз босап калган емис бавларда илжиреп пискен шабдаллар кан тоьгилген ерге туьседилер. Соны коьрген аьдем юрегин коркыныш бийлейди. Тек ботлихшилер сондай аьлге де уьйрендилер. Аьр куьн сайын ким ди биревдинъ азбарында мал соядылар, сонынъ этин ортак казанга саладылар. Сол казаннан ополченлер, аьскершилер, милиционерлер, журналистлер, Ботлихке келген баьриси де тамакланадылар.

Ботлихте калган кыскаяклылар кешесин де, куьнин де казанлар янында оьткередилер. Олар уьйлериннен кыска деп аьзирлеген консерваларын, емислерин, ясылшаларын, баьри затларын да аькелуьвде эдилер. Юз ясындагы бир тетей уьйиннен тап 1972-нши йыл аьзирленип шыккан рафинад-секерди де аькелипти эди! Соны ол оьзине деп куьнибурын аьзирлеп койган ап-ак кепин ишиннен шыгарды. Бир арыкай, куьн иссилигине де карамастан, уьстине авыр шал илген эм оьткир, баьри затты да билмеге суьетаган караслы тетей эди ол. Турган тав акыл бежени.
(Ызы болаяк).

Эльмира Кожаева.