Аьр куьн танъ ман вертолетлар эм самолетлар-истребительлер («СУ-25», аьскершилер ога «Сушка» дейдилер) белгиленген планга коьре авыллардынъ тоьгереклерине карап атадылар. Боевиклер бу ердеги савлай баьри де тоьгерек ягы аьруьв коьринетаган бек онъайлы бийикликти, «Эшек Кулагы» деп аталган тавды бийлеп алмага уьлгиргенлер.
Дагестан милиционерлери мен аьскершилер болса, ерли аэродромды тыгыз кепте курсап алганлар. Журналистлерди аэродромга янастырмайдылар. Болса да сонда да кирмеге эп табылды. Мунда коьрген затымыз акында язып хабарлав кыйын. Куьн иссилигиннен, шанънан-кумнан кап-кара болып куьйген, уьсти-басы баткан аьскершилер-артиллеристлер топлардан атадылар, баскалары арыганлыктан тувра ерге йыгылувда эдилер. Ап-арык болып азганлар, тозганлар.
Аэродромга «вертушка» конаятыр. Бирден ол кып-кызыл коркынышлы от пан янады. Ювыкта болган баьриси де ян-якка кашып таядылар. Бизге тез аьрекетлеп кетпеге буйырдылар.
Микрорайонда мен яралыларды элтеген больницага ювырып бараман. Эки летчиклер бек куьйгенлер эм коьпиршик ишинде ятыр эдилер. Олардынъ бириси тартпага таьмеки тилейди. Мен таьмекиди онынъ эринлерине янастыраман эм кери тайдыраман. Бирден бурыламан эм уьшинши яралыды коьремен, ол мен аьли де Цумадада коьрген яс кеде, аьскерши экен. Аьскершидинъ колы яраланган, бети де куьйген, ама мени танып, ол: «Мен тувганда коьйлек пен тувыппан, эситесинъ ме, абай, коьйлек пен!..» – деп кышкырады.
Баска палатада Генштабтан келген уьш генерал-кадровиклер эт бетлериннен ятыр эдилер, олардынъ аркалары куьйген. Олар да маскаралайдылар, неге десе аман калганлар. «Вертушка» ишинде, оькинишке, Махачкаладан келген ФАПСИ куллыкшысы янып оьлген. Летчиклер оннан сонъ Ростовтагы госпитальге бараяткан йолда ян бергенлер.
«Вертушкага» карап Эшек Кулагы тав басыннан ПТУРС-тан коьзлеп атканлар. Сонъында белгили болганлай, атувшы ким десенъиз, алдынгы капитан аьскер дережеси болган россия офицери (боевиклер ягына коьшкен) болып шыкты. Ол бир ок ерде ызлы-ызыннан эки вертолетты урып якты. Федераллык аьскерлерининъ аьрекети басында коьплерге анълавсыз эди. Боевиклер аьли де Эшек Кулагы уьстине минип беркигенше, сол бийикликти алув керек болган. Тек аьскер дережелеринде болган дагестанлылардынъ айткан ойларына эс бермедилер. Болса да сол ок бир ерде уьшинши «вертушкады» урмага аз калган заманда, ерди авыстырдылар. Тек соннан сонъ, Эшек Кулагы тавга эс берип, соны алувга киристилер. Ама кайдай баа ман…
8-нши сары тамбыз айыннан алып Ботлихте кешеги 21 саьаттен эртенъги 7 саьатке дейим комендант саьатин киргисттилер. Спирт ишимликлерин сатувды каты кепте койдырдылар. Ботлихшилердинъ эсинде ишки тувыл, олар, эртеннен кешке дейим район милиция боьлиги алдында топарласып, савыт-садак бергенин талаплайдылар. Дурысында да, айып тувыл ма, тувган авылларды душпанлар байырлап алганлар, оларды солардан урып шыгаргандай амаллары йок.
Сары тамбыз айынынъ 10-ншы куьнинде Годобери авылдынъ тоьгерегинде ялынлы согыс басланды. Бу бек каты урыс эди. Микрорайонындагы майданнан ботлихшилер эм иш ислер боьлигинде калган милиционерлер сонынъ артыннан юрек телезуьви мен карайдылар. Коьбиси милиция «УАЗ»-иги янына йыйылган, сондагы рациядан оьз аьдемлери мен Годобериде согысып турган специальли от туьркимнинъ командири Дибиргаджи Магомедовтынъ тавысы эситиледи. Ол тез-тез авар тилинде бир затлар айтады эм «Подкрепление!» деген орыс соьзди де кайтаралап турады. Ботлихшилер колларын юмырыкка йыйып катырадылар, куьшсизликтен ашувланып онда-мунда юредилер.
Мага боевиклер не уьшин Годобери авылын алмага суьетаганларын анълатадылар. Эгер олар бу авылга басларын суккандай болсалар, туврадан Муни авылы янындагы Унсатлен йылгашыгы уьстиндеги коьпирге шыгаяклар. Сол коьпирди атып бузсалар, ол заман Ботлих, Цумадин эм Цунтин районларын республикадан айырып таслаяклар.
Боевиклер басып алган Шодрода авылдан Годобери авылын «Эшек Кулак» деген бийиклик айырады. Бу тавдынъ куьнбатар бети годобериншилер ери деп саналады.
Годобериншилер яхшы кепте боевиклердинъ пусын курыткан эдилер. Айткандай да, олардынъ авылды алув ниети мен сегиз кере согыска коьтерилуьви пайдасыз кутылды.
…Годобери ювыгында дав бир кесекке тынады, сонъ тагы да янъыдан куьшленеди. Эректен онда-мунда шашырап ушатаган от точкалары коьринеди. Рациядан алдынгы кепте «Подкрепление!» деген соьз тагы да эм тагы да эситиледи. Ботлихшилер эндигиси ашык кепте авар соьзлери мен косып баьрисин де соьгуьвде!
Эки саьат оьткен сонъ, Ботлихтинъ орталыгындагы майданга Махачкаладан интербригада ваькиллери мен бир неше автобуслар етип келедилер. Автоматлар эм тапаншалар ман савытланган интербригадашылар автобуслардан шыгып узын йол узагында уйып калган аякларын язадылар. Сол аьсерде ямгыр явып баслайды. Годоберидеги согыс бардырыла береди. Авыл майданында йыйылган Годобери кыскаяклылары йылайдылар, олар, тувган авылын коршалап, кыйын аьлге туьскен эрлерине эм увылларына коьмек этинъиз деп интербригада боецлерине тилейдилер. Интербригадашылар, коьз туьр-ткисиз каранъалыкка да карамастан, аьрекетли аьлде Годобери авылына коьмекке бармага токтасадылар. Тек «Эшек Кулагына» карап атып турган аьскершилер дав юрип турган авылга карап автобуслар колоннасын йибермегенлери акында сонъында ополченлер билдиргенлер.
Сонъында Россия Баьтири деген йогары атка тийисли болган Дибиргаджи Магомедов сийрек эр хаьсиетли эм согыска онълы аьдем болып танылды. Ол оьзининъ азганакай йигитлери мен согыста бир уьйкен туьрким катнасатагандай коьринис туьзбеге уьлгирген. Дурысында 300 бандитлерге карсы авыл янындагы биринши коршаланув тоьгерегинде 13 аьдем эм экинши тоьгеректе ополченлер согысканлар. Годобери уьшин кайнаган каты урысларда агалы-инили Лабазан эм Магомед Муминовлар баьтирлерше согысып ян бердилер. Олардынъ тагы бир иниси Абдурахман авыр яраланды.
Интербригада ман бирге журналистлер де келдилер: «Комсомольская правда» газетасыннан – Сергей Герасименко, Дмитрий Бальбуров (сонъында оны Шешенде боевиклер урлаганлар), «Московский комсомолецтен» – Валерий Батуев эм «Независимая газетасыннан» – Дмитрий Астахов эм баскалары. Баьрисин де сонда ок бизим корпунктка алып кеттилер. Муннан сонъ биз Сергей Герасименко ман бирге Годобериге бараякпыз эм, авылга етпей, бир каты согыстынъ тувра ортасына туьсеекпиз. Сол согыста Сергей меним аданасыма айланды, а мен – онынъ аьптесине.
Экинши куьн ополченлер, бизди ботлих «джипине» олтыртып, бизге район орталыгынынъ коршаланув курылысларын коьрсеттилер. Ополченлер дзотларды, беркитилген районларды уста кепте туьзген эдилер.
Оннан оьзгелей, ополченлер коршаланувдынъ алды сыраларында туратаган аьскершилерге оьтпек, сув, эт, пыслак, емислер тасыйдылар. Олар аьскершилерди балалар деп атайдылар. «Балаларга сув керек, олар таьмеки тилейдилер», – деп келетаган эдилер. Олар аьскершилер мен кардашлар кимик ювыкластылар.
Мен солай ок аш болган аьскершилерди де коьрдим. Босап калган бир азбарда олар ясылшалар йыйнаятыр эдилер. Мени коьрип, суьвретке алманъыз деп тиледилер. «Коьресиз, иелери кеткенлер, ясылшалар булай да зая болаятырлар», – дедилер олар мага.
…Согыс оьз заманы ман бара береди. Ол бир заман да кутылмаяк усайды деген ой да келип кетеди бирерде. Ботлихтинъ орталыгындагы уьйлердинъ тоьбелеринде ополченлер ерлескенлер эм турламалардан турган согысларды карайдылар.
Бир куьн эртен олар Миарсо деген авыл ювыгындагы бир уьйкен болмаган бийикликке «вертушка» десантниклерди туьсиргенин коьредилер. Тек соннан бир саьат-саьат ярымдай заман кеткен болар, оларды ушып келип баска бизим «вертушка» аткышлайды. Коьп-коьз коьре туврадан аткышлайды. Кайтип «Эшек Кулак» тавы ман бир уьйкен болмаган бийикликти бир-бириннен айырмаска болатаганын анълав кыйын. Ботлихшилер, бир-бириннен турламады юлкып алып, бу истинъ артыннан ашувга толып карайдылар. Мен де турламады тилеп алып, десантниклер тавдынъ баврайы ман тоьменге туьсеятканларын эм оьзлерининъ яралы йолдасларын суьйреятканларын коьремен.
Эрлерге бийикликтинъ табанына бармага эм десантниклерди йолыкпага маслагат этемен. Ак байраклы эки машина сонда карап йолланады. Мен айдап бараяткан машинадан каргып туьсемен, аьли яралыларды аькеледи деп айтпага больницага ювыраман. Тек онда айлак та алгасавлы авыр аьл туьзилген. Тандо туьбиннен яралыларды аькелгенлер. Операционный алдындагы боьлмедеги лагенлерде – биревдинъ кесилген аяклары, кап-кара кан. Аьскершилердинъ биревининъ эки де аякларын кесиптилер, баскасынынъ ягы бузылган, уьшиншидинъ оьпкелери ярылган.
Аьскершилер, аьскершилер… Россиядынъ, Дагестаннынъ коршалавшылары… Бизим тавлылар сизди бир де мутпаслар. Ол затты мен аьли айтаман. А ол заман… тавлылар шеретке турып кан бередилер, больница янында дежурство юритедилер. Эгер аьскершилер оьлгендей болса, Ботлихтинъ кыскаяклылары оларга оьзлерининъ балалары оьлген кимик йылав этедилер. Кайгы баьрисине де ортак эди.
(Ызы болаяк).
