Аявлы окувшылар! Бу макаламда «Тепреш» деген ногайлардынъ мутылып баратаган аьвелги байрамы акында хабарламага суьемен. Балалыгымда эм яс шагымда абаларымнынъ Канглы авылына Тепреш байрамга киймеге кийимди бир юма алдын аьзирлегенлери аьли де эсимде.
Байрамнан сонъ да олар онынъ акында коьп хабарлайтаган эдилер. Болса да, Навруз эм Алтарыктан сонъ оьлен коьтерилип, аьдемлер малларын отлакка йиберип, аслык шашувга аьзирленип турган мезгилининъ суьврети меним эсимде дайымга калган. Орыслардынъ пасхасы тамамланмай, аслык шашувды баслама, дейтаган эдилер сол заманларда. Баьри яс аьдемлердей болып, мен де сондай ырымларга маьне бермейтаган эдим. Ама, оькинишке, заманды артына кайтарып болмайсынъ. Болса да, мага сол байрамнынъ акында анамнан эситпеге бакты буйырды. Ол бала шагында сол байрамнынъ акында оьз ата-анасыннан эситкен.
Канглы авылынынъ кум ногайларында байрам Кез авылы бетиндеги Майыл-тоьбединъ касында (курган Маилава) озгарылган. Байрамнан бир куьн алдын юмырткаларды бояганлар. Бояк эсабында козы теректинъ япыракларын, соганнынъ кабыгын, оттан шыккан куьлдинъ карасын кулланганлар. Юмырткаларды писирип, оларды туьрли туьске бояганлар. Танъ атып атпай, яслар авылдынъ баьри азбарларында да конакта болып, боялган юмырткаларды йыйганлар. Оннан сонъ балалар эм оьспирлер ийги йоравлары ман ясуьйкен кыскаяклыларга барганлар, олар ийги йоравлар айтып тепрешти (лоток) коьтерип, ондагы юмырткаларды Майыл-тоьбеден тоьменге тыгыртып йибергенлер.
Оьлен коьп болсын, маллар семиз болсын, аслык мол болсын, беженлер толы болсын, деген йоравларды айтып, балалар эм яслар топарласып, тоьменге юмырткалардынъ артыннан шапканлар. Соьйтип Кудайдан берекетти, онъайлыкты тилегенлер. Бузылган юмырткаларды олар сол ерде ок ашаганлар. Баска болып, олар кимнинъ юмырткасы тоьбеден узакка тыгырар экен деп те ярысканлар. Бузылмай калган юмырткаларды байрамга келген конакларга пайлаганлар.
Аьвелги заманлардан алып юмыртка – яшавдынъ белгиси эм баьри заттынъ да басы деп, бизге таныс. Тепреш деген юмырткаларды тыгыртув байрамы тоьгеректе яшаган коьплеген конакларды йыйнаган. Яслар байрамда оьзлерине ян косагын сайлап, куьз шагында тойларын завыклы ойнаганлар. Сол куьн авыл тоьбединъ касында уьйкен байрам озган. Аьр бир аьел уьйиннен писирилген бавырсаклар аькелгенлер. Сол ас буьгуьнлерде де ногайлардынъ аьдеттеги ногай ашханасында сыйлы аслардынъ бириси деп белгили. Уьйкен казанларда сорпа эм ногай шай кайнаган.
«Теприж» деген аьвелги байрамлардынъ туьзилуьвининъ тарихи тамыры ман зороастрийский динлерине кетеди. Тепреш деген соьздинъ маьнеси де уьйкен кызыксынувды тувдырады. «Тепреш» – теп деген ногай соьзиннен кеткен. Тепреш деп юмырткады салатаган савытка айтылады. Алдын оны талдынъ шыбыкларыннан, агаштан сокканлар.
Бу байрамнынъ акында тарих илмилерининъ докторы Р.Керейтовтынъ «Аталардынъ акылбалыгы – тербиялав негизи» деген китабинде де коьрсетиледи. Ногайларда Тепреш байрамы да Навруз, Андир-Шопай (Такта куршак), Сабантой байрамлары ман бирге ислам эм христиан динлерине дейим кирген аьдети болады. Олардынъ кайбиревлерин ногайлар буьгуьнлерде де байрамшылайдылар. Бештау-Кумский приставствосыннан шыккан Карамурзай авылында орынласкан ногайлары ман сондай байрамы озгарылганы да кызыксындырмай болмайды. Мунда аьвелги ногай язлык байрамларынынъ шайыты болган эм аты ман да келисли болган Тепреш деген тоьбе курганы да бар.
Совет заманларында коллективизациядынъ басланувы ман, динге атеистлердинъ карсы турув заманы ман байланыслы болып, онынъ байрамшылавы койылады. Коьп оьмирлер бойы ногайлар ман авылдас болып яшап келген осетин халкында да, аьлиги Венгрия еринде яшайтаган кыпшаклар эм куманларда да бу аьдети сакланган. Тепреш аьдети Туркия элинде яшайтаган ногайларында да йолыгады.
Х.Алакаев.
