Оьтип бараяткан 2022-нши йыл Карашай-Шеркеш республикасы уьшин маьнели эстеликли оьзгерислерине бай болды: олар бир неше сыйлы мерекелер. Айтпага, Карашай-Шеркеш Республикасы курылганына – 100 йыл, солай болып, кадрларды аьзирлев ошагы болып келген Эркен-Шахар Аграрлык технологиялык колледжине – 90 йыл эм республикадынъ Ногай районына – 15 йыл толды.
Янъыларда Черкесск каласынынъ филармония меканында белгили мерекелерининъ бириси – Карашай-Шеркеш Республикасынынъ илми тергев институтынынъ 90 йыллык мерекеси шатлыклы аьлде белгиленди. Карашай-Шеркеш Республикасынынъ туьзилуьвининъ негизинде, кадрларды аьзирлевде ногайлар да ортакшылык эткени баьрисине де белгили. Республикадынъ биринши эм ялгыз илми ошагынынъ басында да биринши сырада ногайлар турганлар. Черкесскте илми тергев институтынынъ биринши етекшиси Балта авылынынъ яшавшысы (аьлиги заманда Кызыл-Юрт авылы) ногай адабиатынынъ классиги Хасан Шахимович Булатуков болган. 1937-нши йыл яратувшылык ягыннан оьсип баслаган отыз ясларындагы Хасан Булатуков халк душпаны деп репрессияланган. Институттынъ аьрекет этип келуьвинде ногай ямагатынынъ ваькиллери де, айтпага, ярыкландырувшылар коьп косымын этип келдилер. Институттынъ куллыкшылары Уллы Аталык согысында фронтларда йигитлерше согыстылар, солардынъ арасында ногай адабиатынынъ классиги, Кызыл Аьскерининъ офицери Фазиль Апассович Абдулжалилов та бар эди. Согыстан сонъ репрессия азабын шеккен карашай халкы уьйине кайтканда, институтты ногай халкынынъ уллы ярыкландырувшысы Абдул-Хамид Шаршембиевич Джанибековтынъ увылы 1957-нши йылдан алып 1963-нши йылга дейим Энвер Абдул-Хамидович Джанибеков етекшилеп келген. Оннан сонъ етекшилев аьрекетин 1963-нши йылдан алып 1982-нши йылга дейим уллы ярыкландырувшыдынъ кызы Роза Абдул-Хамидовна Джанибекова юритти. Илми тергев институтын оннан сонъ 1986-ншы йыл савлай Карашай-Шеркеш республикасында сый эм абырай казанган Карамурза авылынынъ яшавшысы Мурадин Имаммазеевич Биюков етекшилеп келди. Институт ол етекшилеген йылларда Сый белгисине де тийисли этилген. Оннан сонъ 2019- ншы йылга дейим илми ошагын бизим заманларда илми тергев институтынынъ этнография боьлигининъ етекшиси 2019-ншы йылга дейим, он йыллар бойы Рамазан Хусинович Керейтов (яткан ери еннетли болсын) етекшилеп келди. Аьлиги заманда институтта ногай боьлиги аьрекет этеди. Доцент, филология илмилерининъ докторы Насипхан Хусиновна Суюнова ногай боьлигин етекшилеви астында илми куллыкшылары савлай дуныяга белгили болган ногай тарихининъ эм онынъ коьп яклы маданиятын оьстируьв эм кайтадан оьрлендируьв бойынша етимисли куллык этип келедилер.
Оннан сонъ бир аьлемет ногай аьлими, ногай илмисининъ оьрленуьвине баасыз уьйкен косымын эткен эм Карашай-Шеркеш тергев институты ман тар байланыс тутып келген Ашим Имам-Маземович Сикалиевти де белгилемей болмаймыз. Буьгуьнлерде де илми ямагаты сол белгили фольклоршы эм тергевшидинъ ислерине таянып келеди.
Келеек йылда Карашай-Шеркеш Республикасынынъ маьнели коьлик булагы, айтпага, «Невинномысск-Усть-Джегута» деген темир йолы курылып басланганына 100 йыл болады. Республикадынъ маьнели байланыс тармагынынъ басында да ногайлар турганлар. Ама ол айырым тарих болады…
Хаирбек Алакаев.
Суьвретлерде: Рамазан Керейтов, Ашим Сикалиев.
