Ингушетия Республикасынынъ Назрань районынынъ Плиево юртында Сунжа йылгасынынъ сол ягасында ногай ханнынъ «Борга Каш» деген кешенеси орынласкан. Ол тенъиз оьлшеминнен 652 метр бийикликте ерлескен. Кешене тек Ингушетия Республикадынъ юртында тувыл, савлай Сырт Кавказда энъ де бурынъгы мусылман эстелиги болады.
«Борга Каш» кешенеси ак таслардан курылган. Онынъ узынлыгы 5,5 метр, кенълиги 4 метр, бийиклиги 3,2 метр болады. Кешене хиджра бойынша 808-нши йылда (1405-нши йылдынъ 29-ншы тамбызында – 1406-ншы йылдынъ 17-нши тамбызында) «Худайнадтынъ улы Бек-Султанды» коьмуьв уьшин курылган болган. «Борга Каш» савлайроссиялык оьлшеминде тарих эм маданият эстелиги болады эм оькиметтинъ тергеви астында турады. Туьрли заманларда оны аьлимлер Л.П.Семенов, И.П.Щеблыкин, Л.И.Лавров тергегенлер. Боьтен де профессор Л.Се- меновтынъ узактагы XX оьмирдинъ 20-50-нши йылларында шыккан илми куллыкларын эске алмай мырзадынъ эстелиги акында айтпага кыйын.
«Борга-Каш» кешенесининъ бактысында коьп затлар аьли де терен тергевлерде керексинедилер», – деп язган оьзининъ илми куллыгында аьлим Л. Семенов эм эстеликти курганлардынъ эм онда коьмилгенлердинъ миллетлери ногайлар, сондай болып кырымлылар деп ойланган. Бек-Султан Худайнадовты ол крым феодалы деп санаган болган.
Алпысыншы йыллардынъ ортасында белгили кавказовед Л.Лавров «Борга-Каш» эстелигининъ иргесиндеги язувларды окыган эм Сырт Кавказ халкларынынъ XVI-XVIII оьмирлерде коьшип юргенлерининъ тарихине эм топонимикасынынъ билдируьвлерине коьре «борган» деген термин «барган» деген термин аркалы ногай тилиннен келисетаганын беркиткен.
Кешенединъ атыннан себеп аьлимлер сосы эстеликти «борган» деген этнографиялык куьп пен байланыстырадылар. Орыс язбалардынъ бетлериннен бизге Борган куьби акында Сырт Кавказда XVI оьмирден алып белгили. Сосы куьп Кавказ халкларынынъ фольклорында айлак та ярык ызды калдырган. Сол ок Л.Лавровтынъ куллыкларында Бек-Султан Худайнадов 1395-1396-ншы йылларда Темирланнынъ шапкынлыгын коьрген ногай мырзасы деп санайды. Ногай мырзадынъ эстелигин Шешен Республикасынынъ Шелков районынынъ Воскресеновское юртыннан халкымыздынъ тарихи мен кызыксынып яшайтаган алал юрекли шынты патриотымыз Айнедин Карасаев авылдасы Магомад Саидов пан бирге оны йоклаган.
– Яслайымнан алып мен Ингушетияда ногай мырзадынъ «Борга Каш» деген кешенеси бар экенин билетаган эдим. Оькинишке, бу тарих эстеликтинъ акында билдируьвлер бек аз язылган. Сол себепли мен конъысым Магомад Саидов пан бирге сол кешенеди оьз коьзимиз бен коьруьв мырат пан бир куьн бардым.
Онынъ ишине киргенлей, иргеде араб тилинде ярасык язувлар бар. Оькинишлиси сол, биз оларды окып болмадык. Ингушлар кешенеди тазалыкта тургыстатаганлары уьшин уьйкен савболсынды айтаман. Меним ойлавым ман, амал болса келеекте эстеликтинъ тысында да, ишинде де орыс эм ногай тиллеринде кешенединъ атын беркиткен язувлар ман такта салынса аьруьв болар эди, – деп кызыклы боьлисти Айнедин Карасаев.
Заманлары ман санаспай, алыс ерди ювык этип миллетимиздинъ ясуьйкенлери ногай мырзадынъ эстелигин йоклаганлары уьшин ак юректен разылыгымызды билдиремиз.
А. Найманов.
Суьвретте: А. Карасаев эстеликти йоклавында.
Суьвретлер А.Карасаевтинъ архивиннен алынган.
