Уллы Аталык согысы барысында Кавказ уьшин урыслар юритуьвдинъ кескинли маьнелиги бар эди.
Ол энъ узак заманга созылган согысурыслары эди эм ол 1942-нши йылдынъ 25-нши июлиннен 1943-нши йылдынъ 9-ншы октябрине дейим созылган. Сол каты урысларда коьп миллетли Дагестан да ортакшылык эткен. Архив документлерде шайытлангандай, Уллы Аталык согысы йылларында, савлай совет халкындай болып, Ногай районынынъ яшавшылары да, колларына савытсадак алып, Аталыгымызды коршалавга турдылар. Баьриси Ногай районыннан фронтка 2500 аьдем кеткен, сол фронтовиклердинъ тек 520-сы кайтып келгенлер. Ногай районымыздынъ орталыгы – Терекли-Мектеб авылына муннан 80 йыл артта болган сол согыс-урыслары коьп зыян келтиргенлер. Бу авыл 18-нши оьмирдинъ ызында 1783-нши йылда Караногай приставствосы туьзилген мен байланыста сол замандагы кишкей Терекли авылыннан кубыла бетке карап уьш шакырым ерде ставка эсабында кулланылган. Ставкада патшалык администрациясынынъ официаллы ваькили Ф.О.Капельгородский турып, онынъ етекшилиги астында авылда артезиан-куйысы казылган эм емис бавы эгилген. Уллы Аталык согысы йылларында Терекли-Мектеб, Совет Армиясынынъ боьликлери йыйылысып, савытланып, толтырылмага керек борышлар ман танысып, армаганда куьнбатарга карап йолландыратаган транзит пунктларынынъ бириси болган. 1942-нши йылдынъ 25-нши августында явдынъ бир савытланган куьби Терекли-Мектеб авылын бийледи эм ДАССР-дынъ Караногай районынынъ баска авылларына да аяк басты. – Авылдынъ кубылакуьнбатар ягында, 6-7 шакырым ерде, партизанлар, бир яв бандасына карсы келип, коьп бандитлерди йок эткенлер, – деп эскеретаган эди партизан отрядынынъ катнасувшысы Кожахмет Муллаев. – ТереклиМектебте биз фашистлерди таппадык, олар муннан биз келгенше кеткенлер. Биринши кере гитлершилер Терекли-Мектебти каты бомбалаганлар 1942-нши йылдынъ 4-нши октябрь куьнинде туьски мезгилде. Партизан отрядларыннан баска болып, авылда дайым да аьзирликте турган генерал Николай Кириченкодынъ кавалерия аьскершилери ерлескенлер. Ногай шоьли ерине 18 самолетлардан онлаган бомбалар туьскенлер. Терекли-Мектеб авылы куьшли бузгышланган. Эслилердинъ эскеруьвлери мен, авылда баьри оькимет учреждениелер, мектеб, больница меканлары эм яшавшылардынъ уьйлери йок этилинген. Тынышлыкта яшаган яшавшылар, оттан куткарувшылар сырасыннан янларын курман эткенлер де аз тувыл эди. Олар авыл ортасында кардашлык камырында койылганлар. Соны ман, Уллы Аталык согысы йылларында («Блау» операциясы заманында) 1942- нши йылдынъ декабрь айында Терекли-Мектеб авылы «А» вермахт армия куьбининъ боьликлери мен бийленип, бир неше куьннен сонъ Совет Армиясы ман босатылган. Ол экинши савдуныялык согысынынъ Куьнтувар фронтында немец аьскерлери еткен энъ куьнтувар ери эди. Ердесимиз Иван Васильевич Будаковский (Карагас авылыннан) эскеретаган эди: «1942-нши йылдынъ май айыннан алып мен Москва хуторында яшайтаган эдим. 1942-нши йылдынъ август айында хуторга немецлер келдилер эм сав яз бойы мунда яшадылар. Олардынъ мырады – тоьгеректи, темир йолын эм Терекли-Мектеб – Моздок ерин ийги этип билуьв. Москва хуторында явга ювык турган ерге коршаланув позициясы ман фронт линиясы болган: муны баслап немецлер, сонъ бизикилер бийлеп турганлар. Рощино совхозында ат уьстине минген бизим аьскершилер бар эдилер. Мен 13 ясымда эдим. Есирге алынган бизим 40-50 аьдемлерди немецлер Москва хуторына аькелдилер. Экинши куьн Ногай районынынъ Уьйсалган авылы бетиннен бизим аьскершилер келдилер. Теренкуйы коьли касында каты урыс болды. Яраланган эм ян берген коьп аьскершилерди хутордынъ контора меканында уйгынланган госпитальге аькелетаган эдилер, оьлген аьскершилерди тоьмендеги камырга койганлар. Соьйтип, районымыздынъ япсарында орынласкан Москва хуторында кардашлык камыр орын тапкан.»
