2022-нши йыл бизи мен аманласып, буьгуьнлерде янъы 2023-нши йылымыз яшавымызга аягын басып туры. Соны ман байланыста газетамыздынъ оьз хабаршысы Ногай район аькимбасы Джамалутдин Эсиргепов пан йолыгысып, оьткен йылдынъ маьнели ис сырагылары акында бир неше соравларга яваплар алган.

Джамалутдин Айнадинович! 2022-нши йылымыз да эндигиси тарихке кетип, янъы 2023-нши йыл да дуныяга ие шыкты. Сизди келген янъы йыл ман кутлаймыз! Сизге берк ден савлыкты, уьйкен уьстинликлерди йораймыз. Оьткен йыл район, республика эм сав элимиз уьшин Украинада юрип турган оьзгерислер мен байланыста тыныш болып озбады. Болса да сонынъ ишинде де Ногай районымыздынъ социал-экономикалык оьрленуьвинде хыйлы ийги туьрленислер болдылар. Солардынъ акында Сиз не зат айтпага боласыз?
– Савболынъыз. Мен келген янъы йыл ман тагы да бир кере газета окувшыларды, сав районымыздынъ ямагатын кутлайман эм аьр бир аьдемге, аьелге эмишликти, тынышлыкты, узак оьмирди эм наьсипти йорайман. Янъы йылды, халкымыздынъ яхшы аьдетине коьре, янъы аьруьв ниетимиз бен баслаймыз. Биз баьримиз де бу янъы йылымызга ийгиликке сенимлигимиз бен караймыз, ДНР, ЛНР ерлеринде юритилип турган специальли согыс операциясы уьстинликли кепте кутылар эм сонда катнасатаган баьри ердеслеримиз де аман-эсен уьйлерине кайтар деп мырат этемиз. Биз баьримиз де оларды бек куьтемиз.
Украина ман байланыслы оьзгерислерден тура элимизге, халкымызга айырым кыйынлыклар тувган болса да, бизге социал-экономикалык оьрленуьвимизде алдыга тагы да бир неше абытлар этпеге амал табылды. Биз баьримиз де буьгуьнлерде Батыр-Мурза авылында 100 орынлы (смета баасы 179 млн. маьнет), Кумлыда да сол ок оьлшемли (смета баасы 237 млн. маьнет) мектеб меканлары, район орталыгы Терекли-Мектеб авылында орталык стадион (смета баасы 45,5 млн. маьнет), Куьнбатарда туьзлик спорт курылысы (смета баасы 14,8 млн. маьнет) курылып баслаганына суьйинемиз. 2023-нши йылда соны ман бирге Шумлелик авылында да 200 орынлы янъы мектеб меканы курылып басланады.
Оьткен 2022-нши йылда Куьнбатар (54 млн. маьнетке) эм Бораншы (29 млн. маьнетке) авылларынынъ ишлеринде газ тармакларынынъ курылысы басланды.
Былтыр солай ок Куьнбатарда аьлиги заманга келисли янъы авыл маданият уьйи де курылып кулланувга берилди.
Карагас, Терекли-Мектеб авылларынынъ яслары эндигиден армаган аьр заман да туьзлик спорт курылысларында спорт пан каьр шекпеге амал таптылар.
2022-нши йылда Терекли-Мектеб авылдынъ А.Джанибеков атындагы орта мектебининъ азбарында янъы киши-футбол майданы кулланувга берилди. Бу курылыстынъ ортак баасы 3,5 млн. маьнетке етисти, сонынъ 1 млн. 700 мынъ маьнети Ногай район бюджетиннен шыгарылган.
«Онъайлы кала аьллерин кеплендируьв» деп аталган федераллык миллет проекти бойынша Кадрия атындагы паркында 2 млн. маьнеттинъ балалар ойын зонасы коьрклендирилген.
Оьткен 2022-нши йылда район бо- йынша 16,2 мынъ квадрат метр оьлшеми болган 547,7 млн. маьнеттинъ турак уьйлери кулланувга берилген.
– Районымыз темир эм ава йолларыннан эрек орынласканнан себеп, автомобиль йоллары биз уьшин баска регионлар ман байланысатаган ялгыз бир маьнели тармак болады. Муниципалитеттеги йолларды ярастырув яктан кайдай ислер юритиледи?
Терекли-Мектебти айланып оьтетаган автомобиль йолына капиталлык ярастырув ислери этилинди. «Дагестан Республикасынынъ республикалык, муниципалитетлер ара эм ерли маьнелиги болган территориаллык автомобиль йолларды оьрлентуьв» деген республикалык программасына коьре Кизляр – Терекли-Мектеб – Ставрополь крайынынъ япсары автойолыннан Ленин авылына дейим автомобиль йолды ярастырув бойынша куллыклар юритилип туры, былтыр баьриси 28 млн. маьнет акшадынъ ислери яшавга шыгарылган. 2023-нши йылда бу йолдынъ тагы да 4 шакырымы ярастырылмага каралады. «Меним Дагестаным – меним йолларым» деген республикалык проекти эсабында Терекли-Мектебте узынлыгы 2,4 шакырым болган ети орамларга асфальт-бетон тоьселген. Сол ислерге 13,1 млн. маьнет акша карыжы шыгарылды.
– Басланып турган янъы йылга ис планларынъыз кайдай?
– Быйылдан алып Ногай районы еринде уьш уьйкен деген: «НогайПром» индустриаллык (промышленность) паркы», куватлыгы 750 МВт болган «Ногайский» деп аталган куьн паркы, районда мамык оьстируьв инвестиционлык проектлери яшавга шыгарылып басланады.
– Былтыр районнынъ авыл хозяйство тармагы бойынша ис сырагылары кайдай болды экен?
– Аграрлык комплекси бизим районнынъ экономикасынынъ бас тармагы болады. Мунда алдын да эм аьли де аьдемлер малшылык эм эгиншилик пен каьр шегедилер. Ногай районы алдынгы йылларда эт, суьт, юн, аслык эм пишен-ем болдырув яктан республикада алдышы районлардынъ бириси болган.
Муниципалитет еринде буьгуьнлерде 9 авыл хозяйство предприятиелери аьрекетин бардырады, сонынъ ишинде «Бозторгай» ООО эм «Батыр Мурза», «ДАД», «Сеним», «Уйсалган», «Эдиль» деген 5 СПК-лар, «Агросоюз», «Эльдар», «Вектор», «Агроэкспорт» деген 4 СПоК-лар, 205 КФХ-лар эм 6095 ЛПХ-лар. Бизим коьплеген фермерлер эм арендаторлар район эм респуб- лика ерлеринде оьткерилетаган авыл хозяйстволык ярмалыкларда белсенли катнасадылар.
Район еринде смена бойынша 1000 койлар эм 500 тувар мал союв цехи, мал терилерин асыллавшы эм смена бойынша 10-15 мынъ туб шыгарувшы консерва аьзирлевши цехлер куллык этедилер. Солай ок «Агросоюз» СПоК негизинде толтырма аьзирлевши цех те ашылган. Районда тувар мал эм койларды оьстируьв бо- йынша агрокомплексти оьрлентуьв эм аьлиги замандагы сувгарув технологиялары аркасы ман пишен-ем аьзирлев базасын туьзуьв бойынша проект бар.
2021-нши йыл куьзде ра- йоннынъ айырым авыл хозяйство товарларын болдырувшылар 9035 гектар ерлерде куьзлик бийдайын шашкан эдилер. Оьткен 2022-нши йылдынъ онъыс йыюв шагында сол шаклы ерлерден баьриси 22588 тонна аслык йыйып алганлар яде орта эсапта аьр гектардан 25 центнер бийдай болдырылган.
Былтыргы язлык-кыр куллык- лары аьсеринде 3500 гектарларда арпа шашылып, соннан 5250 тонна онъыс йыйылган, аьр гектардынъ онъыс бериси – 15 центнер.
Район эгиншилери былтыр язлыкта 500 гектар майданларда солай ок сулы пишенин де шашып, соннан сырагысында 750 тонна онъыс алганлар.
Бизим кайбир арендаторлар ман фермерлер ясылша оьстируьв мен де каьр шегедилер. Соьйтип, 2022-нши йылда ра- йон бойынша 319 гектар ерлерде 4147 тонна ясылша болдырылган.
Оьткен йыл муниципалитеттинъ байыр ярдамшы эм эгинши-фермер хозяйстволары 3 мынъ гектар ерлерде бакша культураларын шаштылар. Былтыргы яздынъ онъайсыз табиат аьллериннен себеп тек 60 мынъ тонна онъыс йыйылган.
Ногай районы бурыннан бери оьзининъ пишен аьзирлеви мен белгили. 2022-нши йылдынъ яз-куьз айларында муниципалитеттинъ авыл хозяйство товарларын аьзирлевшилери байыр мал кыслатув шагына деп 53 мынъ тонна катлыклы пишен-ем, сонынъ эсабында 9500 тонна тобан аьзир эткенлер.
Оьткен йыл куьзде быйылгы аслык уьшин район бойынша 9100 гектар куьзлик бийдайы шашылды.
Районымыздынъ еринде агропромышленность комплексин оьрлентуьв уьшин бек уьйкен экономикалык амаллары бар. Соны яшавга шыгарув уьшин берк пишен-ем негизин туьзуьв керегеди. Бу борышты толтырув ниет пен аьлиги сувгарылатаган ерлерди толы кепте ярастырмага эм аьлиги замандагы янъы сувгарув технологияларды кулланув аркасы ман сондай ерлерди 10 мынъ гектарга дейим арттырмага тарык болады.