Быйыл сыйлы, оьрметли Бальбек Кельдасовка 90 яс толаяк эди. Меним «Досларымнынъ эстелигине» («Памяти друзей») деп орыс тилинде шыккан китабимде ога багысланган «Халк пан бирге» деген макалам коьрнекли орынды бийлейди. Сол макала ман бизим суьйдимли окувшыларымыз таныскан болар деп ойлайман. Бу куьнлерде сонда язылган ойларды окып карап, тагы да бир Бальбек -агавымыздынъ эстелигине багыслап, бирге эткен куллыкларымызды эсинъизге салып кетким келеди.

Бальбек-агавымыздынъ халкка эткен маьнели куллыклары элимизде белгили. Болганман да, сол куллыклар акында яс несилдинъ эсине салув яшап турганлардынъ, оны таныганлардынъ борышы деп ойлайман. Бальбек Кельдасовтынъ эткен куллыклары халкымыздынъ тарихи мен, онынъ яшав турмысы ман, ямагат-политикалык аьли мен байланыслы эм оьлшемсиз айлак бек салдарлы.
Бальбек Аджибайрам увылы эл ишинде оьз ойлары ман баскаланатаган бек танъ, уьйкен сезимли инсан эди. Ол дайым да, баскалардынъ эсине келмеген ойларды айтып, халкынынъ бурынгыдан алып яшавы акында эм келеектегиси уьшин ялынлы, терен эм маьнели хабарлайтаган эди. Бальбек Кельдасов ногайымыздынъ тарихи акында баспа шыгармалардан, архивлерден язувлар излеп, аьлимлердинъ язган илми ислерин коьтерип, аьр инсаннынъ эсине салмага шалысатаган эди. Ол соьйлеген соьзлерди баскалардынъ авызыннан биз, озып кеткен XX оьмирде, сийрек эситетаган эдик. Ногайдынъ тарихин козгамага коьп тарихшилер ийменетаган болганлар.
Бальбек-агавымыздынъ тарихти айлак терен билетаганы онынъ аьр бир исинде коьринеди. Ол оьз заманында бек окымыслы, терен билимли, каьмбил аьдем болган. Онынъ эси дурыс, ишки дуныясы бек бай эди. Тарих бойынша окыган китаплердинъ керекли ерлерин ол яттан билип, кайсы зат кайдай сыдырада язылганын сувдыратып айтып салатаганына биз, онынъ касында юрген аьдемлер, шайыт боламыз.
Терекли-Мектебте орынласкан уьлке танув музейин салдарлы емисли куллыгын эткен бизим сыйлы Бальбек-агавымыз. Онынъ асыл соьзи тарих оьлшеминде байланыслы илми билими мен. Ол, бириншилей, РФ Географиялык ямагатлыгына, ногай музейин Москва ман байланыстырып, келеекте музей кайтип куллык этпеге керегининъ уьлгисин коьрсеткен. Экспонатларды тек йыйнап коймай, оны тарих пен байланыстырып, бириншилерден болып, ол бизим ногай мырзаларымыздынъ атын патшалык оьлшеминде коьрсетип, халкымыздынъ яс несилининъ коьзин ашкан. Сол заманда Бальбек Кельдасов курган музейимиз ямагат эсабында болган. Сол себепли, шыктаж ягыннан бек кыйын аьллерге де карамай, ол колыннан келген куллыгын этип бар экспонатларын оттан-сувдан саклап турган.
Бальбек-агавымыз айлак та куьшли ногайымыздынъ кадрлары оьсуьвине де эс этетаган эди. Ол Карашай-Шеркеш Республикасындагы пединститутына бизим ногай ясларын ерлестирген. Агавымыздынъ оьрметли йолын алып баратаган онынъ окувшылары – бизим абырайлы инилеримиз Мурат Заргишиев, Ахмет Ярлыкапов, Амит Ялболганов бир де мутпаяклар кайдай орынды туткан бизим Бальбек Аджибайрам увылы оьз халкынынъ яшав турмысында. Бальбек Кельдасов «ДР ясларынынъ сыйлы насихатшысы» деген атты юриткен.
Бальбек-агавымнынъ сексен ясына багыслап аьзирлеген макаламда мен булай язганман: «Ногай халкымыз бек суьеди бизим ногай музейи Бальбек Кельдасовтынъ атын юриткенин». Алла-Таалага шуькир бу куьнде сыйлы Бальбек-агавымыздынъ аты Кобаннынъ актарылып аккан сувындай, Аскар тавдынъ бийиклигиндей, Ногай даласынынъ оьркешли буйратларындай болып коьринеди яс несилдинъ дуныясында.
Мутпаган меним ногайым Бальбек Аджибайрам увылы Кельдасовты. Бар ногайымыздынъ сырасында куллык этип болатаган йигитлер эм кызлар, оьз тувган ерининъ, халкынынъ келеектегисин ойлайтаганлар. Аьперим сизге, дослар! Узак оьмир эм шынтылык аьр исинъизде.
Бизим сыйлы Бальбек Аджибайрам увылы дайым да «Оьз халкымызга, элимизге эм республикамызга алал болынъыз», – деп уьйрететаган эди. Солай ок ол алдыда юрип, кайсы трибунадан да, сахналардан да, илми форумларда соьйлеп, оьз ногай халкынынъ бек авыр соравларын коьтере келип, бир де тувган элине карсы куьрес юритпейтаган эди эм бизди де сол алаллыкка шакырган. Бальбек-агавымыз, не кадер кыйынлыклар коьрсе де, оьз халкына эм элине оьпкелемей, оьзининъ каьмбиллигин коьрсетип, бизди илгериге тартатаган касиетли эди. Кайсы трибунага да биринши болып шыкпага шалысып, ол оьз ойын энъ бириншилей эситтиретаган эди. Соьйлегенде, бир де кажынмай, биз осаллык этсек, бизди намысландыратаган эди. Тек айтатаган эди: «Эгер сен дурыс соьйлеп, оьз халкынънынъ маьселелерин коьтерсенъ, акыйкатлык дайым да сенинъ ягынъды тутар». Онынъ авызыннан биз бир де келиссиз, эрши соьзлер эситпегенмиз.
Аьлим, академия тарихининъ докторы В.Трепавлов яс заманында академияда бир конференцияда шыгып соьйлегенде, «ногайские татары» деген соьз кулланыпты экен, сол аьсерде мунда ортакшылык эткен Бальбек Кельдасов олтырган орыныннан турып, бек шамланып, куллыкты юритип турган председательге эм баска аьлимлерге булай деген: «Яс аьлим ногайлар эм татарлар баска халклар экенин билмейди, ногайларга бир туьйир де татар деген этноним кулланманъыз». Сонынъ акында В.Трепавлов булай деген: «Меним ногайлар ман танысувыма Бальбек Аджибайрам увылы себеп этти эм онынъ маслагаты ман мен ногайдынъ тарихи мен кызыксындым». Соьйтип, В.Трепавлов «История Ногайской Орды» деген уьйкен академиялык илми куллыгын китап этип шыгарган. Ол китапти 90-ншы йылларда, кайдай кыйынлыклар болса да, Бальбек-агавымыз юрип, спонсорлар излеп шыгардырган. Бу исте ога уьйкен коьмек эткен бизим ногайдынъ айтылган йигити, районымыздынъ сол замандагы етекшиси Аскерхан Муса увылы Аджиев.
Бальбек Аджибайрам увылы дайым да ийги соьз бен эскеретаган эди ога ярдамласып, эткен исине баа берип, республика етекшилиги алдында да оны яклаган А.Аджиевти, Р.Мурзагишиевти (яткан ерлери еннетли болсын), Н.Аджигайткановты, кардаш-инилери Адильхан Янмурзаевти, Юсуп Исмаиловты эм коьплеген баска аьдемлерди.
Бальбек Кельдасов бириншилерден, академик А.Жирмунскийдинъ куллыкларына таянып, бизим ногай мырзаларымыз Юсуповлар Ногай Ордасыннан шыкканлар деп яклаган. Россия тарих академиясында Юсуповлар ногай мырзалары болады деген ойды киргисткен. Алла-Таалага шуькир, бу куьнде Юсупов мырзаларымыз ногай музейинде эм илмиде де сыйлы орынды ногай деп тутадылар.
1980-1984-нши йылларда мен Ленинград каласында окыган мезгилде, Бальбек-агавымыз Юсуповлардынъ тукым шежересин тоькпей-шашпай сызып, оьз колы ман язып, Ленинград каладагы Юсуповлардынъ дворецининъ директорына еткермеге мага тапшырган. Сол вакытта ол музей «Дом учителей» деп аталатаган эди. Мен дворецтинъ директорына кагытларды алып киргенде, кыскаяклы орыныннан турып, Бальбек -агавымыздынъ эткен куллыкларына сейири калды. «Бальбек Аджибайрам увылы эринмей колы ман баьрин де язган. Бу материалларды биз кулланармыз эм ногай мырзалар Юсуповлардынъ тукым шежересине ашыклык киргистермиз».
Биз бир ерге барсак, Бальбек Кельдасовтынъ куллык тапшыратаган касиети бар эди. 1986-ншы йылда мен Алма-Аты каласына «Айланай» ансамблине домбыралар ясатпага барганда, меннен «Русско- Ногайские отношения» деген дипломатиялык китабин берип йиберди. «Бу китапти Казах академиясынынъ директоры меним досым Козыбаевке (мага коьре Козыбаев эди) тапшырарсынъ», – деди ол. Академик меним колымнан савгады алып, булай деди: «О, Ногай баурлар! Сиз шыгарган экенсиз мундай китапти. Бу китапте биз де бар болармыз?». Мен Бальбек Кельдасовтынъ соьзи мен явапладым: «Сиз мунда йок, бу тек Ногай Ордадынъ орта оьмирдеги дипломатия кагытлары». Сонъ ол мени мен «Ногайлар – бизим агаларымыз», – деп соьйледи.
1992-нши йыл биз Бальбек-агавым ман сав дуныяда биринши кере болган Туьрк курылтайында «Бирлик» ямагатлыгы атыннан ортакшылык эттик. Ямагат политика оьрисинде Анталия каласында экевимиз де шыгып, сахнага, ногай халкымыз акында соьйледик. Бальбек-агавымыз, уьйкен трибунага шыгып, президентлер алдында, мен секция бойында Россиямызды яклап, ногай халкымыздынъ атын сав туьрк дуныясына эситтирдик. Сол токсаныншы йылларда бек кыйын заманларда, бир инсаннан кажынмай, биз ногай халкымызды яклап турдык. Озып турган форумларда: Анталия, Казань, Алма-Аты, Баку, Ставрополь, Махачкала, Мин-Воды, Черкесск, Домбай, Хасавюрт, Кизляр, Бишкек, Нефтекумск эм сондай коьп ерлерде катнастык, халкымыздынъ сыйын коьтереек болып.
«Бирлик» ямагатынынъ озгарган курылтайларынынъ бек терен докладларын окып, халкымыздынъ келеектегиси уьшин куьреспеге керек. Бальбек Кельдасов курган «Бирлик» ямагатынынъ исин ызлаган «Миллет Совети», сонъгы Ногай курылтайын аьзирлеген Уйгынлав комитет, дайым да эл байрагын ерге туьсирмей, оьз сыраларына яс несилди тартып, Россия оькиметимизде патриотлык куллыкларын юритип, оьсип бараяткан йигитлеримиз, кызларымыз арасында аьлимлерге, спортсменлерге, политикалык алдышыларга эс берип, оларды яхшы куллыкларга даьвлендирсе, бек аьруьв болар эди. Элдинъ басында юрген аьдемнинъ биографиясы айлак та бир таза болмага керек, неге десе халк алдына шыгув уьшин таза намыс керек. Ол болмаган ерде оьз халкынъды кайтип алдыга тартаяк боласынъ. Эл басында юрмеге керек алдышы касиетли аьдемлер. Олардынъ артыннан халк оьзи бармага керек. Биз сайлаган оьрметли депутатлар да, оьз ойларына коьмилип, онъга- солга тартпай, шынты йолда турмага керек. Депутаттынъ законы онынъ берген соьзи эм эл намысы бириншилей болмага тийисли. Бас деп биз баьримиз де районымыз акында ойламага керекпиз. Баска ойларды коюв керек. Бу шоьлде – бизим Аталыгымыз. Бу ерде – бизим оьликлеримиз. Танъла бир зат бола калса, кайда йылап бараяксынъ? Мунда биз эл болганмыз, эш те, аьли де болармыз. Бальбек-агавымыз бизди таза ниетке, шынтылыкка шакырып, «Эл алдында кажынмай таза юрегинъ мен эм эткен исинъ мен соьйлемеге керек» деген ойга буратаган эди. Онынъ соьзлери бу куьнде де заманга келислигин йоймайды.
Я.Кудайбердиев, композитор.
Суьвретте: Савдуныялык тюрк курылтайына ногай халкыннан делегат болып барган Б.Кельдасов эм Я.Кудайбердиев.