(Басы 34-нши номерде).
Октябрь айынынъ экинши яртысында Ашыкулак янында душпан бизим аьскер боьликлерининъ коршалавын бузбага, Кизлярды алмага эм Каспий тенъизи ягасына шыгув ниети мен алдыга коьтерилмеге хаст этти. Немецлер согыска коьп санлы танкларын, авиациясын эм аьдемлерин киргистедилер. Партизанлар 3 танкты, 2 мотоциклди, 87 гитлеровшыларды, сонынъ санында 2 офицерлерди йок эткенлер.
1942-нши йылдынъ куьзинде Ашыкулак авылына «альпийский атувшылар» деп аталган немец аьскер боьлиги келеди, соны Баку калады басып алув уьшин кулланмага мырад эткенлер. А.Скоков (оьлгеннен сонъ Совет Союзынынъ Баьтири деген атка тийисли этилинген. – Автор.) сонынъ акында билгенде ок та, бу билдируьвлерди «Яков» деп аталган партизан отрядынынъ командирлерине айтады. Отрядтынъ алдынгы комиссары Н.Рыженко сол билдируьвлерди 4-нши гвардиялы атлы корпусынынъ командири генерал Николай Кириченкога еткереди. Соннан бир неше куьнлер оьткен сонъ, корпустынъ аьскер боьликлери партизанлар ман бирге косылып, согыс операциясын озгарадылар эм Ашыкулак авылында орынласкан немец аьскер боьлигин бузадылар.

1-2-нши ноябрь куьнлеринде 4-нши гвардия атлы корпусынынъ аьскер боьликлери мен бирге партизанлардынъ косылма полкы Ашыкулак туьбинде болып оьткен урысларда катнасады. Сол ерде коршаланувды каты этип ыслап, партизанлар душпаннынъ танкларынынъ бир неше (доьрт) атыс-урысларын кери кайтарадылар. Сол заман олар 2 танкты ягадылар, 2 мотоциклди бузгышлайдылар, 67 гитлершилерди (солардынъ арасында 2 офицерлерди) оьлтиредилер. 3-нши ноябрь куьн эртенъ мен Соколовтынъ партизанлар куьбине карап 80 немец яяв аьскершилери атыс-урыска коьтериледилер. Оларды 70 метрге дейим янастыра берип, партизанлар баьрин де кырып салганлар. Кизляр округында юритилген согыс аьрекетининъ тамамында партизан отрядларында 17 аьдем ян береди, 12 аьдем яраланады.
Атлы сырада Алексей Однокозовтынъ отряды Величаевка, Урожайная авылларына келип киредилер эм согыстынъ сырагысында 30 саткыншыды эм 4 немецти оьлтиргенлер, 6 мынънан артык малды душпаннан тартып алганлар эм бизим тылга айдап аькеткенлер. 1942-нши йылдынъ август айыннан алып декабрь айына дейим Орджоникидзе крайынынъ партизан отрядлары явдынъ 21 офицерлерин, 207 аьскершилерин, 32 саткыншыларды оьлтиргенлер, 7 автомашиналарды, 3 бронетехникады, 6 танкларды, 2 рацияларды, 1 самолетты, 12 тракторларды бузгышлаганлар, 258 тонна ягарлык материалларды, 6 шакырым кабельлерди йок эткенлер. Олардынъ колларына немец аьскер боьлигининъ байрагы туьскен, 50 мынъ койларды, 2 мынъ тувар малды, 4 мынъ атларды айдап шыгарганлар, тылдан 150 командирлер мен аьскершилерди аман куткарганлар.
1942-нши йылдынъ 17-нши декабринде Величаевка авылынынъ янында партизанлар 67 полицайларды мен 7 ак казакларды оьлтиргенлер. Бизим регионда фашистлер командованиеси партизанлар ман авыл яшавшыларына карсы алдынгы ак гвардиялы генераллар Краснов пан Шкуродынъ казак аьскер боьликлерин кулланганлар. Олар генерал Власовтынъ РОА-сынынъ сырасына кирмегенлер эм, фашистлер алдында оьзлерин айырым кепте коьрсетеек болып, регионда коьп ийтлик эм намартлык эткенлер.
Кубыла куьптинъ «Иван» деген партизанлар отряды (отрядтынъ командири й. Морозов, комиссары й. Авдеев) (сырасында 28 аьдем) 1942-нши йылдынъ август айынынъ биринши куьнлеринде уйгынланады эм, район немец баскыншыларыннан босатылган сонъ, 1943-нши йылдынъ январь айынынъ баслапкы куьнлеринде таркатылады. Ал деген заманда отрядтынъ партизанлары разведка исин юриткенлер. 15-нши октябрьде бу отряд баска отрядлар ман бирге Владимировка авылы уьшин оьткен согыста ортакшылык эткен. Авылды партизанлар бийлеп алганлар, сол куьн отряд бир немец офицерин, 5 аьскершилерди эм 2 саткыншыды оьлтирген. Бу отрядтынъ атлы куьби 1942-нши йылдынъ 18-нши октябринде, Левокумское – Правокумка йолды тергей келип, душпаннынъ уьш танкы ман йолыгысады эм солардынъ биревин бузады. 1942-нши йылдынъ 31-нши октябринде отрядка Кызыл Аьскердинъ боьликлери авыр согыслар юритип турган фронттынъ Ашыкулак участогына карап явдынъ танклары юреек Буденновск – Ашыкулак йолды коршаламага деген тапшырма бериледи. Сол куьн куьндизги 14 саьатте бу йолда немецлердинъ 12 танкы коьринеди. Отряд соларга карсы согыска кириседи эм 2 саьат узагына урыс юритип душпаннынъ 2 танкын ягады эм 2 танкын бузады. Калган танклар кери ызына бурылып кайтадылар, ама йолда соларга бизим самолетлар етедилер эм баьрисин де йок этедилер. 1942-нши йылдынъ 2-нши ноябринде отряд, Кызыл Аьскер боьликлери мен бирге Ашыкулакка карап барып, авылдынъ шетин бийлеп алады эм явдынъ бир неше пулеметларын йок этеди.
Баскыншыларга карсы кайсы ерде де халктынъ каарлы ашувы шыгады, ят ерден келген шакырылмаган конаклар партизанлардынъ каты оьш алувыннан бир ерде де ясырынып болмаганлар. Оларды Карашайдынъ тав авылларында да эм Кизляр округынынъ кумлы туьзликлеринде де оьлим куьтип туры эди. Большевиклер эм комсомолшылар ман бирге немецлерди Тувган Элимиздинъ партияда болмаган патриотлары да кырганлар. Партизан отрядларында орыслар ман бирге шеркешлер, карашайлар, ногайлар, абазинлер эм бизим коьп миллетли крайдынъ баьри халкларынынъ да ваькиллери согысканлар. Дивизия командири генерал Селиванов бизим крайдынъ бир отрядынынъ партизанлары акында булай деген соьзлерин язып калдырган: «Аьлемет халк. Тап арслан кимик куьреседилер!». («Ставропольская правда» газетасы, 1943-нши йылдынъ 27-нши февралиндеги 47-нши номери).
Партизан козгалысынынъ край штабынынъ тамамлав эсап беруьвине аьзирлеген материалларыннан.
Партизанлардынъ аьрекети мен 3200 душпан аьскершилери, 90 офицерлери, 420 саткыншылар, 87 туьрли бандитлер, 82 шпионлар, 414 полицайлар оьлтирилген. Баьриси: 4293 аьдем. Солай ок 4270 немецлер яраланган, 8 бронемашиналар, 21 танклар бузгышланган, немец аьскер боьлигининъ 1 байрагы да колга туьскен. Партизан козгалысынынъ край штабын Орджоникидзе ВКП (б) край комитетининъ 1-нши секретари Михаил Суслов басшылаган. Крайды кесек заманга немецлер бийлеп алганда, крайдынъ партизанлар штабы Кизляр округтынъ орталыгы Кизляр калада орынласкан. Кыска заман ишинде район орталыгы Ашыкулак авылын гитлершилер оьз аьскерлерининъ Кизлярга карап юретаган таянув пунктына айландырганлар, олардынъ бас ниети – Совет Союзы уьшин яшав ягыннан бек маьнели Кизляр – Астрахань темир йолын кесуьв эм сонъында Каспий тенъизи ягасына шыгув эди. Кызыл Аьскердинъ боьликлери эм партизанлардынъ косылма полкынынъ биргелесип Ашыкулакты босатув ниет пен юритилген бир неше согыс аьрекети бу авылда пулемет точкалары, танклары эм топлары ман немецлердинъ терен туьзилген коршаланув объектлерине урынып токталатаган эди. Авылды босатув уьшин согысатаган аьскер боьликлери уьйкен йойымлар йиберип турганлар.
(Ызы болаяк).
А.Уйсенбаев,
тарих илмилер кандидаты,
Тукуй-Мектеб авылы.