(Басы 34-36-ншы номерлерде).
Аьскер боьликлердинъ азайган сыралары бас деп Караногай эм Кизляр округынынъ баска районларынынъ призывниклери мен толыстырылып турган. Айтпага, Терекли-Мектеб СССР-да немецлер басып алган энъ де куьнтувар район орталыгы деп саналган.
1942-нши йылдынъ август айында Буденновск эм Ашыкулак авылы ерлерине немец командованиеси айырым маьнелиги болган «Ф» корпусын (сонынъ командири генерал Гельмут Фельми эди) орынластырады. Бу корпустынъ сырасында 6 мынъга ювык аьскершилер мен офицерлер саналган, олар баьриси де Араб Куьнтуварында коьп йыллар яшайтаган араблар ман немецлер эдилер. Корпустынъ савлайы техникасы сап-сары кум туьсине боялган болган.

1942-нши йылдынъ 13-нши октябринде 4-нши гвардиялы Кобан (4-нши гвардиялы атлы корпуска сондай ат берилген эди) атлы корпусы Ногай шоьллиги мен 150 шакырым йолды оьтип, Ашыкулак авылы туьбине етиседи. Корпус Клейсттинъ 1-нши немец танк армиясынынъ кабыргасында, олай дегени Урожайное, Владимировка, Ашыкулак авыллары ювыгында, белсенли кепте аьрекет этуьв борышын оьзине алган эди. Урожайное авылы 9-ншы атлы дивизиядынъ аьскер боьликлери мен душпаннан босатылады. Сол куьн ок «Ф» айырым маьнелиги болган яв корпусы 1-нши танк армиясынынъ сырт бойында, Ашыкулак авылынынъ сырт ягында, 4-нши Кобан атлы корпусынынъ аьскер боьликлерине карсы биринши кере согыска кириседи. 1942-нши йылдынъ 18-нши сентябринде 4-нши гвардиялы Кобан атлы корпусы немецлердинъ «Ф» корпусына карсы каты коршаланув согысларын юритеди. Сол йылдынъ 23-нши октябринде 4-нши гвардиялы Кобан атлы корпусынынъ аьскер боьликлери «Ф» корпусынынъ орынласкан ерлерине карсы артиллерия эм пулеметлардан атып, совет авиациясы болса бомбалар таслап душпанга заьлимдей йойымлар келтиргенлер. 1-2-нши ноябрь куьнлеринде 30-ншы эм 9-ншы атлы дивизияларынынъ аьскер боьликлери район орталыгы Ашыкулак авылды явдан босатув ниет пен кан тоьгисли каты урыслар юритедилер, ама авыр йойымлар йиберип, кери таймага амалсыз боладылар.
1942-нши йылдынъ 20-ншы ноябринде Кара тенъиз аьскер туьркиминнен Кизлярга 11-нши эм 12-нши атлы дивизиялары (командирлери И.С.Горшков эм Я.С.Шарабутко) келедилер. Бу дивизиялардан эм 63-нши атлы дивизиядан Дон атлы корпусы туьзиледи. Эндигиси Сырт куьбининъ онъ ягында 2 атлы корпуслары ман 110-ншы атлы дивизиясы боладылар. Сол йыл 12-нши ноябрьде йиберилген йойымлардан сонъ кайтадан туьзилген 110-ншы калмык атлы дивизиясы 4-нши гвардиялы Кобан атлы корпусынынъ бойсынувына киргистиледи. 14-нши ноябрьде 110-ншы атлы дивизиясынынъ 273-нши атлы полкы – Терекли-Мектеб авылында, 292-нши атлы полкы – Нариманда, 311-нши атлы полкы – Кутлы-Тоьбе авылында (Тереклиден 3 шакырым сыртта орынласкан болган), дивизиядынъ штраф батальоны – Маликан-Куйы (ондай атлы авыл районда болмаган, ол бизге коьре Маштак-Куйы авылы болмага керек. – редакция) орынласадылар.
1942-нши йылдынъ 1-нши декабринде 4-нши гвардиялы Кобан атлы корпусы немецлердинъ Моздок куьбининъ сыртына карап урадылар эм сол куьннинъ ызында Ашыкулак – Моздок йолына шыгадылар. 10-ншы атлы дивизия Новкус-Артезиан, Ямангой авылларды бийлеп алады эм Ашыкулак авылынынъ кубыласында согыска кириседи. 9-ншы атлы дивизия болса Ыргаклы уьшин согыс юритеди, 30-ншы атлы дивизия Найков, Морозовский авылларды босатады эм Сунженский авылы уьшин согысты баслайды. 28-нши ноябрьде 9-ншы атлы дивизиясынынъ 30-ншы полкы Мурзабек авылы, 34-нши полкы – Хажрет авылы бойларында коршаланув согысларын бардырадылар. Сол йылдынъ 29-ншы ноябринде Коясыл, 1-2-нши декабрь куьнлеринде Ыргаклы авыллары уьшин согыслар юритиледилер. 4-нши декабрьде 4-нши эм 5-нши атлы корпусларынынъ аьскер боьликлери душпаннынъ карсылыгын япырып болмай, ога дейим босаткан авылларды калдырып, тагы кери таймага керек боладылар.
12-нши декабрьде 110-ншы калмык атлы дивизиясы Тукуй-Мектеб, Орта-Тоьбе, Коясыл авыллары бетлерде алдыга коьтериледилер. 17-18-нши декабрь куьнлеринде 273-нши атлы полкы Ашыкулак авылы уьшин согыслар юрите берип, Янъы Джалал, Махач эм Курган-Бектемир авылларына баратаган йолды явып, кери таймага амалсыз болады. 18-нши декабрьде 311-нши атлы полкы Ямангой авылы уьшин авыр согыс юритеди. 28-нши декабрьде Кунай эм Махач авыллары толы кебинде немецлерден босатыладылар. Янъы 1943-нши йылдынъ 4-нши январинде Бейсей, Ыргаклы авыллары эм Согулякин хуторы, 5-нши январьде Ямангой ман Новкус-Артезиан авыллары да душпаннан босатылганлар. 8-нши январьде болса, 273-нши эм 292-нши атлы полклары район орталыгы Ашыкулак авылды босатувга тамамлав белгисин салганлар. 1942-нши йылдынъ уьш айы ишинде Ашыкулакты явдан босатув ниет пен юритилген согысларда Кызыл Аьскердинъ йойымлары акында тувра билдируьвлер йок. Коьлем информация амалларында 3,5 мынънан 5 мынъга дейим янын берген партизанлар, Кызыл Аьскердинъ аьскершилери мен офицерлери акында санлар язылады. Бу санлар толы бир дивизиядынъ саны болады эм сол себептен бизим баьримизге де Уллы Енъуьв кайдай баа ман бизге келгени акында дайым эсте тутпага керек болады. Аьлиги замандагы россия историографиясы Сырт Кавказдан немецлер Сталинград туьбинде фашист аьскерлери курсавга туьскен сонъ, янъы «казаннан» коркып, алгасап кери тайысканлар деп санайтаганлары акында айтпай болмайман.
Ашыкулак, Коясыл эм Караногай районларын немец-фашист баскыншылары кесек заманга бийлегени авыллардынъ инфраструктурасына, экономикасына эм демографиялык аьллерине уьйкен йойым келтирди. Тоьменде 1942-нши йылдынъ 4-нши декабриндеги край комитетининъ токтасын кыскартып беремиз.
«1942-нши йылдынъ 4-нши декабринде кабыл этилинген. Караногай район орталыгы Терекли-Мектеб авылы фашист авиациясы ман заьлимдей бузылганы ман байланыста КК ВКП (б) эм Край исполкомы токтастырады:
1). Кесек заманга Караногай районынынъ орталыгын сол ок районнынъ Сары-Сув авылына коьширмек.
2). Караногай районынынъ исполкомына Сары-Сув авылында район организациялары, учреждениелери уьшин меканларды ярастырув ман байланыслы карыжларга, солай ок Караногай районын округ пан байланыстырув ниет пен Сары-Сув – Каргалинск телефон линиясын тартув уьшин 25000 маьнет акша шыгармак».
Сол ок заманда ВКП (б) крайкомы, крайисполкомы, крайдагы патшалык учреждениелери Кизляр калада орынласкан болганлар.
(Ызы болаяк).
А.Уйсенбаев,
тарих илмилерининъ кандидаты, Ставрополь крайынынъ Нефтекум районынынъ Тукуй-Мектеб авылы.