Муса Курманали увылы Курманалиевтинъ сав яшавы эм кыйыны Тувган Эли эм шоьлдеги уьйкен тарихи мен, бай тили мен ногай халкынынъ келеектеги яшавы акында каьр шегуьв эди. Муса Курманалиевтинъ ярыкландырувшылык куллыгынынъ бир кесеги – ол Кизляр каладагы педучилищесинде Ногай боьлигин аштырув эм сонда оьз миллетининъ окытувшы кадрларын аьзирлев эди. Сонъында уллы ярыкландырувшыдынъ окувшылары Ногай шоьллигиндеги авылларда яс аркаларга билим берип, оларды тийисли тербиялап, туьрли ис аьрекетлеринде куллык этип, йогары уьстинликлер казанып келдилер.
Белгили ногай ярыкландырувшысы, уллы окытувшы, ногай совет адабиатынынъ негизин салувшысы, коьшируьвши Муса Курманалиев 1894-нши йылдынъ навруз айынынъ 15-нши куьнинде Ставрополь губерниясынынъ Ачикулак приставствосынынъ Кара-Тоьбе деген аьвелги ногай авылында, эгинши аьелинде тувган.
Медреседе окыганда, ол араб тилининъ грамматикасын, риторика, логика, эсап беруьв эм сондай баска дерислери бойынша билимин оьстирген. Билимге ымтылысы болган ястынъ яшавын ногай халкынынъ белгили ярыкландырувшысы, аьлим, фольклоршы Абдулхамид Джанибеков пан таныс болувы тамырыннан туьрлендирди.
1920-ншы йыл Муса Курманалиев Джанибековтынъ белсенли аьрекет этуьви мен оьз тувган авылында янъы совет мектебинде биринши окытувшы болады. Муса Курманалиев эм йолдасы Зеид Кайбалиев пен Дагестаннынъ, Шешен, Карашай-Шеркеш Республикаларында орынласкан ногай авылларында билимди яйылдырып, таралтып келедилер. Джанибеков пан олар баслап латин, оннан сонъ славян графикасында ногай язбасын туьзедилер, биринши ногай элиппесин, ногай адабиаты, грамматикасы бойынша китаплер туьзедилер. Соьзликлер шыгарадылар, биринши адабиат шыгармаларын язадылар, солар газета бетлеринде баспаланып баслайдылар.
Онынъ язган ятлавлары 1918-нши йыл дуныя ярыгын коьреди. Пятигорск каласындагы Ставропольский баспасында онынъ «Балалар йырлары» деген биринши йыйынтыгы баспаланады. Оннан сонъ онынъ «Шоьл тавысы», «Канатланган юрек», «Саьбийлердинъ анълары» эм сондай баска йыйынтыклары дуныя ярыгын коьредилер. Онынъ уьйкен аьрекет этуьви мен 1-нши класстан 4-нши класска дейим ана тилинде окув китаплери шыгып, ногай адабиатына салдарлы косым болды. 40 йылдан артык ол окытувшылык аьрекетин Терекли-Мектеб авыл орта мектебинде бардырады. Оннан сонъ ол Кизляр каласындагы педагогикалык училищесинде куллык эткен. РСФСР эм ДАССР халк билимлендируьвдинъ отличниги Муса Курманалиевтинъ аьрекетлеви мен Кизляр каласындагы педагогикалык училищесинде ногай боьлиги ашылады. Онда баслангыш классларынынъ окытувшыларын аьзирлегенлер. 1952-нши йылдан алып 1957-нши йылга дейим Муса Курманалиев сол ок училищеде студентлерге билим беруьвде уьйкен уьлисин косып келди.
Ставрополь крайынынъ Прикумск (аьлиги Будённовск) каласында ол окытувшылардынъ Биринши съездининъ катнасувшысы болган, Москва каласында Орталык баспасы ман озгарылган миллет мектеблери уьшин китаплер авторларынынъ Экинши Савлайроссиялык конференциясынынъ делегаты болып сайланган. Ногай ярыкландырувшысынынъ ятлавлары Дагестаннынъ, Астраханьнинъ, Карашай-Шеркеш эм Шешен Республикаларынынъ окув ошакларында окылып келедилер. Онынъ коьплеген ятлавлары йырга айланып, халк арасында йырланадылар. Курманалиевтинъ яратувшылыгында коьшируьв куллыклары да айырым орынды тутып келгенлер. Ол А.Пушкиннинъ эртегилерин, К.Чуковскийдинъ, С.Маршактынъ, А.Гайдардынъ, баска совет шаирлерининъ эм язувшыларынынъ шыгармаларын, баска болып, украин язувшы Ф.Капельгородскийдинъ «Шурган», «Ашхаду» шыгармаларын ногай тилине коьширген. 1936-ншы йылдан алып ол СССР Язувшылар союзынынъ агзасы болады. Муса Курманалиев бес китаплерининъ авторы. Коьплеген йыллар бойы Ногай райисполкомынынъ халк билимлендируьв боьлигин етекшилеп келген.
Белгили ярыкландырувшыдынъ ногай халкы уьшин эткен алал иси, кыйыны аьр ногайдынъ эсинде оьмирге яшаяк!
Бизим хабаршы.
Суьвретте: Муса Курманалиев.
