Окытувшы! Кайдай терен маьнели сосы соьз. Аьр бир аьдемнинъ яшавында ол оьмир бойы сакланып калады. Аьр бир балага уьйкен яшавга шыкпага коьмек этеди. Сыйлап, суьйип, баалап, эдаплыктынъ негизин салып келген аьдем ол! Окытувшы болып тувув керек деген ойга келесинъ, сосы кеспиди яшав мырады этип алып барган инсан акында соьз бардырылса.

Неше йыллардан бери: «Лиза Махмудовна – окытувшы уьйкен аьриптен!» – деген соьзлерди тек Куьнбатар авыл яшавшыларынынъ авызыннан тувыл, баска ерлерде яшайтаган ногайлардан да эситип келемен. Коьптен ойым бар эди оны ман бир олтырып ис йолы акында хабарламага. Аьне сол вакыт та етти эм меним коьнъилимде ол кайдай ды бир баскаларга усамаган ярык келпетли, акыллы, сезгир, юмарт аьдем болып сакланды… РСФСР ат казанган окытувшысы, КЧР Халк Йыйынынынъ, билим эм илми министерствосынынъ, маданият министрининъ атларыннан Сый грамоталарына тийисли болган айтылган окытувшыдынъ яшав йолы акында айтпага суьемен.

1960-ншы йыл Ставрополь крайынынъ Карашай-Шеркеш автоном областининъ Эркин-Халк авыл орта мектебин кутарып, 17 ясындагы кызалак Лиза Карашай-Шеркеш оькимет педагогикалык институтынынъ филология боьлигине окымага туьседи, онда сол заман Анварбек Култаев те окыйтаган болады. Сол йылларда Лиза биринши кере Дагестан ногайлары акында эситеди. Сонъ Ногай районыннан коьп яслар келип заочный боьлигине туьсип окып баслайдылар, оьзлери куллык этедилер. Лиза Джелкашиевады сол студентлердинъ окувга куьшли ымтылысы, бир-бириси мен тыпаклыгы, колларыннан китаплерди туьсирмей окыганлары сукландырады. «Мен тамаша этетаган эдим, олар кайда юрсе де, колларыннан китапти туьсирмейтаган эдилер: общежитиеде, паркта, столоваяда. Сол йылларда эки регионда яшайтаган ногайлар арасындагы байланыс беркип баслады, яслар бек зейинли эдилер. «Эсимде ярык келпетлери мен Джалалдин Шихмурзаев, Канбий Коккозов, Зиявдин эм Ашувхан Шандиевлер эм сондай баскалардынъ айткан соьзлери сакланып калганлар, олардынъ оьз куллыклары акында суьйип айтканлары, йырлаган йырлары тек туьнегуьн болгандай болып эсимнен кетпей турадылар!» – деп эскереди Лиза Махмудовна.

Заочный боьликте окыйтаган ногай студентлер сол йылларда, заманнынъ тарлыгына да карамай, уьйкен концерт уйгынлаганлар. Лиза Джелкашиевадынъ юрегине синъип калады олардынъ туьрли саз алатларда ойнаганлары, хор ман йырлаганлары. Институтта бес йыл окып сондай концерт ол коьрген йок эди. «Сол заманда мен кишкенекей юрегим мен конъысы республикада кайдай шалыскыр, тебентели, оьнерли халк яшайтаганын анъладым!» – деп эскереди сыйлы ясуьйкенимиз. Боьтен де Лиза Махмудовна Куьнбатар авылдан заочный боьликте окыйтаган студентлер мен тар байланыс тутады. Сраждин эм Фатима Маликовлар, Салимет Маликова, Крымхан эм Кунбийке Шокаевлер, Шарбике Исламова, Арслан Межитов пан. Олардынъ аьр бирисининъ акында Лиза Махмудовна уьйкен суьйим мен эскереди.

1965-нши йыл институтты йогары белгилер мен кутарган сонъ, Лиза Джелкашиевады Эркин-Халкка ислемеге йибередилер. Ама Дагестаннан: «Келинъиз, мунда куллык коьп!» – деп язылган телеграммалар токтамадылар. Эм Лиза йолдасы Залимхан Эмзеева ман бирге Ногай шоьлге йолланадылар. Исси сары тамбыз айы. Кызлар йолды да аьруьв билмейдилер, бараятып Моздокта конып та калдылар. Автобус йоклыктан кыйналып, карсы келген коьликлерге минип, Орта-Тоьбе авылга, Шандиевлерге етедилер, оннан Куьнбатар авылга йол элтеди. 25 йыл, 4 ай, 11 куьн (соьйтип онынъ ис китабинде язылган) коьзди юмып ашкандай болып тез кеттилер Лиза Джелкашиевага, сондай да кызыклы, ярык, эстеликли эди солар. «Энъ наьсипли шагым – Куьнбатарда озган йылларым деп санайман бу куьн де!» – дейди ол оьзеленип. Яшав йолында не де болды, не де койды, куваныш та, кайгы да, ама авыл яшавшыларынынъ Лиза Махмудовнады сыйлавы, коршалавы, баьри кыйынлыкларды да енъмеге себеп болдылар. Соннан себеп босына шыкпадылар 10 йыл артта Лизадынъ юрек бавыннан сосы сыдыралар:

Яслыгымнынъ таьтли шагын
Куьнбатарда яшадым.
Куванышын эм кайгысын
Халкым мынан озгардым.
Тенъ-дослар ман мен сезбедим
Узаклыгын тоьркиннинъ.
Кайнап яшав эслемедим
Заман сувдай оьткенин.
Анъламадым мен олар ман
Йыллар калай кеткенин,
Кара кыслар шашларыма
Ап-ак кырав сепкенин.
Шайкаганда авыр еллер,
Алаллыкты анъладым,
Кыйынлыкты сездирмеген –
Куьнбатарым, авылым.
Коьзлериннен анълап билген
Мектебте саьбийлерим.
Ялгызлыкты билдирмеген
Авылдаслар-тенълерим.
Туьз ниетли кыймасларым,
Шатлыкты карсы алган.
Байрамлар да, тойларым да,
Сизи мен бирге болган.
Келип меним азбарыма,
Шолпа туьсип юргенсиз.
Наьсип тилеп сол азбарга,
Туздаьмимди боьлгенсиз.
Куьнбатарды эш мутпайман.
Коьремен туьслеримде.
Яхшылыкты коьп йорайман.
Болсын наьсип аьр уьйде!

1965-нши йылларда Куьнбатарда аьли де электроярык йок, автобус юрмейтаган эди. Азык-туьлик туькенде оьтпек те сатылмайды. Мектебтинъ янында, окытувшыларга деп салынган уьйде Лиза ман Карагас авылдан келген Курасхан Самединова ман бирге турадылар. Кызлар кешеси-куьндизи мектеб яшавы ман яшадылар. Окувдан сонъ да кишкей балалар яс окытувшыларга келип, олардан айырылгылары келмей туратаган эдилер. Дерислер биткенлей ок, суьйикли окытувшыларынынъ дорбаларын, тептерлерин уьйлерине еткермеге коьмек этип юретаган эдилер окувшылары, сонъ эртен ким сол дорбаларды мектебке элтеегин олар шеретлеп этетаган эдилер. Мен ойлайман, кайтип суьймесин окытувшы сондай балаларды! Лиза Махмудовна да танъ атканша, кирпик какпай, сол балалардынъ тептерлерин тергеп, янъы кызыклы дерислерге планлар язып, аьр бир дерисин яшавдынъ бир аьжейипли, эстеликли вакыты этпеге суьйип ислейтаган эди. Бир кере яс окытувшы 6-ншы класс окувшылары ман шоьл табиатына экскурсияга барганда, Лиза Махмудовна денге дем беретаган ахыр-туьрли оьсимликлер акында билди, олардынъ атларын балалар авызларыннан эситти, оьленлер ишиндеги кайнаган яшавды коьзлери мен коьрип, сукланып турды.

1966-ншы йыл, Октябрь байрамы ювыклайды. Аьр класс, аьдетинше, байрамга аьзирленмеге керек. Лиза Махмудовна да окувшыларына яттан уьйренмеге ятлавлар пайлады. Бир куьн деристе балаларга коьширмеге коьнигуьв берип, оьзи, келеяткан байрамга аьзирлик акында ойланып, бир аьруьв зат болса экен деп оьзеленип, балалар коьнигуьв язганша, «Куьнбатар» деген ятлавын язады, сонъ ол ятлавды карашай халк анъына келистирип йырламага болаягын да анълайды. Анъ енъил, ятлав соьзлери келиседи, бир-эки куьн йырды балалар ман йырлап та уьйрендилер. Аьне сол йыр эндигиси 53 йылдан бери занъырап келеди! Сол алыс 1966-ншы йылда Лиза Махмудовнадынъ эсине де келмеген эди йыр сонъында, эндиги дайымга демеге де болады, куьнбатаршылардынъ суьйикли йыры, авыл гимни болып калар деп. Яшав аьне сондай аьлемет!

Авылда электроярык йок болса да, мектебке ярык бир-эки саьатке мотор ман берилетаган эди. Юма сайын баьриси де мектебке келип, Виктор Татарскийдинъ «Йыр ман йолыгыс» деп аталган радиоберуьвлерин тынысларын тегаран алып тынълайтаган эдилер. Коьп йырлардынъ ким язганын, кашан язылганын, кимге багысланганын, ким йырлайтаганын билип, тынълап, язып та алатаган эдилер. Коьбисинше сол йырлар – согыс, суьйим акында юректи иритетаган йырлар. Буьгуьнлерде «Землянка» деген йырга эстелик те салынган. Виктор Татарский 50 йылдан артык куллык этеди, ога бу йыл 80 яс толады. Ол миллионлаган радиотынълавшылардынъ бактысын кеплеген аьдем, ясуьйкенлеримиз онынъ йырларын аьлиге дейим де суьйип йырлайдылар.

Буьгуьнлерде Лиза Махмудовна эки китаптинъ авторы: «Маржанат» йыйынтыгы ногай тилде эм «Куьзги анълар» орыс тилде, экевинде де ятлавлар, очерклер, багыславлар. Окыган аьдемди ойландыратаган китаплер. Сондай оьнерли окытувшы окувшылары ман оьктемсийди, аьр бирисининъ акында уьйкен суьйим мен айтады. Олар аьли туьрли тармакларда куллык этедилер, аьел туьзип, балалы-шагалы болып, мыратларына етип, атларын тек ийги яктан айттырып турадылар. Сондай наьсипли йолда окувшыларын коьрип, авылынынъ оьскенин, оьрленгенин коьрип, окытувшы оьзин энъ бактылы аьдем деп санайды. Яшав йолы орыс тили эм адабиат пан байлы болса да, тувган тилин исси суьйип, тил шеберлигин оьстирмеге шалысып, коьп ногай китаплер окып, аьлиге дейим де оьзине яраган аьлемет сыдыраларды тептерге коьширип турады. Эситилген зат мутылмага да болады, ама язылган зат дайым да коьз алдынъда, деп санайды терен ойлы, акылбалык ясуьйкенимиз. Мектебте ислегенде де ол окувшылары ман соьзлик иске уьйкен маьне беретаган болган.
1990-ншы йылларда Лиза Махмудовна Карашай-Шеркеш ерине кайтып келгенде, Софья Хамид кызы Джанибекова-Калмыкова – белгили ногай аьлими, баьри ногай учебниклердинъ авторы, оны оьз касына ислемеге шакырган эди. «Ногайша-орысша соьзлик» туьзуьв уьстинде сондай аьлим мен ислев уьйкен пайда аькелди. Буьгуьнлерде янъы шыккан соьзликти колымызга алдык, онда Лиза Махмудовнадынъ да уьлиси бар. Сонъгы йылларда дуныяга энген окув китаплердинъ редакторы Лиза Махмудовна болады. Оьзи де 3-нши класс уьшин «Тувган тил» эм 5-нши класс уьшин «Ногай тил» окув китаплерди туьзуьвде белсен катнаскан эм сол китаплерге методикалык кулланмалар язып, баспадан шыгарган. Солар ман аьлиги окытувшылар пайдаланып турадылар. Аьли де Лиза Махмудовнадынъ алдына салган мыратлары аз тувыл, ол Куьнбатар авыл яшавшылары акында китап язбага ойлайды.

Былтыр ногайымыздынъ сыйлы ясуьйкени, яшавын билим тармагына багыслаган Йолмамбет Асанали улы Агаспаровтан Лиза Джелкашиева бандероль алды. Онынъ ишинде автордынъ китаби эм ол язган хат бар эди. Сол хатта: «Янъыларда бир кагытлар излеятырып, колыма бир протоколлар туьстилер. Ол пленумнынъ протоколлары болыпты. Биринши протоколда ок та сенинъ пленумда соьйлеген соьзлеринъ коьзиме илинди. Онда бек акыллы эм кайгылы соьзлер язылганлар. Мени ой басып калды, не зат излегенимди де мутыппан. Аьши, не этейим, сенинъ соьйлегенинъди коьширип алып йибереятырман. Ол да сенинъ эсинъе йылы болып тиймеспе экен деп эдим. Китап-букваринъди алдым, бек разыман сага. Савбол. Мутпаякпан. Савбол деп тагы да бир кере айтаман», – деп язылган эди. Хаттынъ сонъгы бетинде болса: «Ногай район окытувшыларынынъ яркыраган юлдызларынынъ бириси эдинъ сен, сендейлер эстен таймайдылар, Лиза Махмудовна, от пан ялындай болып ислеген йылларымызды эске алып. – Йолмамбет Агаспаров». Сол тувыл ма сый, абырай, наьсип?! Лиза Махмудовнага мундай ашык, разылык соьзлери янына дем болып тийдилер. Эм олар бу куьнлерге дейим ян-яктан келип турадылар. «Йолмамбет Агаспаров, Хайрудин Лукманов, Бадий Аджигельдиев – бизим маслагатшыларымыз эдилер. Туьз ниетли, билимли, юреклери таза, ислерине алал, халкы уьшин янын-куьшин аямай юрген инсанлар эдилер. Олар дайым да ясларга коьрим болганлар. Эгер буьгуьнлерде де сондай аьдемлеримиз бар болса, ногайларымыз наьсипли эм онынъ келеектегиси ярык деп сенемен», – дейди Лиза Джелкашиева.

Быйыл язлыкта Куьнбатар авылында занъырап озган сабантойда Лиза Махмудовнадынъ окувшылары оны корсалап алдылар, авыл яшавшылары коьтерип алып коьп суьйдилер, авыл атыннан савга берилди. Кайдай уьйкен абырай ол! 25-нши куралда Лиза Джелкашиевадынъ тувган куьнине уныклары, йиенлери, эки кызы, увылы кайдай юмсак, таьтли кутлавлар яздылар, оларды окып, наьсипли коьзяслары ман юзин юва эди ол.

С.Майлыбаева.
Суьвретте: Лиза Джелкашиева эм Конья каласынынъ аькимбасы Мустафа Алтынташ.