Янъыларда, 17-нши ноябрьде, Ногай районынынъ ортакластырылган китапханасынынъ залында «Ногай маданият-тарих континиуумы ортакроссиялык тенълигининъ айырылгысыз кесеги кебинде» деп аталган Халклар ара «тоьгерек столы» оьткерилди. Соны оьткеруьвге оьз ярдамын Ногай район администрациясы эткен. Бу шара ногай халкынынъ тарих эм маданият асабалыгын ортакроссиялык байлыклары эсабында саклавга, Россия халкларынынъ регионлар ара эм этнослар ара байланысларын беркитуьв, аьдетли россия тарих илмисине карсы каратылган ялган эм оьтирик токтасларды кабыл этпеге шалысатаганларга карсылык этуьв ниет пен озгарылды.

«Тоьгерек столдынъ» куллыгында Дагестаннан, Карашай-Шеркеш Респуб- ликасыннан, Ставрополь крайыннан, Астрахань об- ластиннен, Башкортостаннан, Крымнан, Тюмень областиннен келген аьлимлер, солай ок РФ ногай халкынынъ «Ногай Эл» ФНКА Оьр Советининъ председатели, белгили ногай язувшысы Валерий Казаков, тюрк халкларынынъ халк- лар ара биргелес конгрессининъ президенти Янгурчи Аджиев эм баскалар катнастылар.
Шарадынъ катнасувшыларына каратылган саламлав соьзи мен ДР «Ногай Эл» РНКА председатели, Терекли-Мектеб авыл аькимбасы Зейдулла Аджибайрамов соьйледи.
– Аьлиги заманда, кардаш халклардынъ айырым бир ваькиллери бизим тарих эм маданият байлыкларымыз болатаган «Эдиге», «Ногайдынъ кырк баьтири», «Суьйимбийке» деген эпосларын ногайдыкы тувыл, оьзлериндики деп айтадылар. Биз сондай тийиссизлик пен макул тувылмыз! Биз коьп миллетли элимиздинъ баьри халкларын да бек сыйлаймыз, халклар ара дослыкты, олардынъ маданиятын эм тарихин баалап билемиз. Бизим халкымыздынъ тарихи – ол ортакроссиялык тарихининъ айырылгысыз кесеги. Сол себептен бизим тарихимиз кайбир ерде законсыз, баска ерде биле коьре кыйшайтылмаганы бек маьнели. Буьгуьнги бизим шарамыз коьп соравларга яваплар, соларга дурыс илми белгисин берер, этнос маьселелери тармагында тийисли карар алар деп бек сенемен, – деди ол оьз соьзинде.
Муннан сонъ «тоьгерек столдынъ» катнасувшыларын эм конакларды Ногай район аькимбасы Мухтарбий Аджеков йылы саламлады эм шара етимисли оьтсин деп йорады.
– Аьлиги заманда Ногай Ордадынъ эм соны ман байланыслы болган патшалыклардынъ эм халклардынъ эски эм данъклы тарих эм маданият асабалыгына кызыксынувлык оьседи. Соны ман бирге кыйшайтувлар эм ялган билдируьвлер, солай ок тарих илмисин анъламай оьзинше язувларды болдырмас уьшин тарих фактларды дурыс кебинде аянлавга ымтылыс та оьседи. Бу ерде сондай ислердинъ алдын шалувга аьлимлердинъ туьз тергевлери эм билимлери ийги негиз болады, – деп белгиледи Мухтарбий Аджеков.
Муннан сонъ тарих илмилерининъ докторы, РАН Дагестан илми орталыгынынъ куллыкшысы Даниял Кидирниязов оьзининъ «Евразиядынъ маданият кенълигинде ногай асабалыгы» деп аталган илми макаласын окыды. Ол ногай халкынынъ тарихининъ аян белгили бетлери эм аьдемлери акында айта келип, аьлиги заманда да ногайдынъ асыллары Евразиядынъ коьп ерлеринде яшайтаганын белгиледи.
– Бизим халкымыздынъ куватлы генетика коды, уллы тарихи бар. Биз сондай бай тарихимиз эм атаклы аьдемлеримиз бен яшаймыз, оьктемсиймиз, олар бизди бирлестиреди. Соьзимнинъ ызында мен биз ногай атлы бир халк болып, оьзлеримиз ара регионлар бойынша боьлинмеге керек тувылмыз демеге суьемен. Биз бир буьтин халкпыз. Ызгы заманларда ясларымыз оьз тарих тамырларын терен уьйренмеге билмеге шалысувы мени суьйинтеди. Халкымыздынъ уллы бурынгысы, аьлигиси эм ярык келеектегиси бар, – деди Даниял Кидирниязов.

Оннан сонъ «Россиядынъ тюрк халкларынынъ постмиллет козгалыслары (ногайлардынъ, башкирлердинъ эм татарлардынъ материаллары негизинде)» деген докладын аьлим А.Бердин окыды. Ол сонынъ иштелигинде Совет Союзы бузылган сонъ, идеологиялык вакуумы туьзилгенде, бир неше кардаш тюрк халкларынынъ националист идеологиялары йогары калкып шыкканын эм солардынъ аьрекети мен аьр ким бурынгы тюрк тарих эм маданият ювырканын оьзине карап тарткышлайтаган аьллер туьзилгенин белгилеп озды. Сондай аьллерде, элбетте, ногайдынъ да бурынгы тарихин эм маданиятын оьзлерине карап тартатаган кайбир аьдемлер болмай калмаган.
– Мысалы, аьли башкирлерде эм татарларда оьз патшалык туьзилислери бар, ногайларда йок. Болса да, ногай халкы сога карамастан, оьз тарихин де, этнологиясын да, фольклорин де мутпаган, – деп белгиледи А.Бердин.
Оннан сонъ башкир аьлими Юлдаш Юсупов «Ногай маданият континиуумы санында башкир этнос дискурсы», Сибирьден келген аьлим Гульсифа Бакиева «Зангар, Мангар эм Токтамыс акында батпаклы ер артында яшайтаган татарлардынъ тарих энъгимеси» деген кызыклы илми материалларын окыдылар.
Оьзининъ «Мин нугай – я татарин». Сибирь татарларынынъ эм этносларынынъ маьселелери эм соны XIX –XX оьмирлерде белгилев» деген илми докладында Тобольсктен келген аьлим Юрий Квашнин революцияга дейим Сибирьде яшайтаган татарлардынъ хыйлысы оьз-оьзлерин «мин нугай» (мен ногай) деп атайтаганлары акында аьлемет билдируьвлер келтирди. Олардынъ тили, аьлимнинъ айтувы ман, кыпшак-ногай тил негизинде туьзилген.
«Тоьгерек столдынъ» катнасувшыларын Крымнан келген яс аьлим А.Апазова «Крым ногайлары. Крым татарлары. Бурынгы тарихтен алып социал-маданият оьрленуьвининъ маьнели соравларына» деген илми куллыгы ман таныстырды. Онынъ Крым татарларынынъ этникалык эсинде Крым «Мангыт ери» деп аталады. Бурыннан алып Крымда хазарлардынъ, печенеглердинъ, кыпшаклардынъ ырувлары яшап келгенлер. Тек бас орынды, кайтип айтсак та, кыпшаклар ман ногайлардынъ ырувлары тутадылар», – дегени тагы да бир кере Крым бурынгыдан бери халкымыздынъ яшаган ери экенин аян шайытлайды.
Солай ок шарада филология илмилерининъ кандидаты, Черкессктеги НИИ илми куллыкшысы Аминат Капланова, тарих илмилерининъ кандидаты, Ставрополь крайынынъ Нефтекум районынынъ Тукуй-Мектеб авыл орта мектебининъ окытувшысы Арслан Уйсенбаев, РАН Дагестан илми орталыгынынъ илми куллыкшысы Зухра Кузеева, Астрахань областининъ «Эдиге» ямагат орталыгынынъ председатели Эльдар Идрисов, Астрахань областининъ Кучергановка авыл имам-хатыбы Ильнур Асанов катнастылар эм оьз ойлары ман боьлистилер.
«Тоьгерек столда» коьтерилген бас соравга ювык кепте тарих илмилерининъ кандидаты, Астрахань областиннен келген Рамиль Ишмухамбетов «Ногай этносларынынъ эм поэтикалык шыгармаларынынъ казахлар арасына кируьви акында сорав бойынша» деген илми куллыгында айтып белгиледи.
– Мен буьгуьнлерде кардаш казах халкынынъ кайбир аьлимлерининъ Эдиге ногайлардыкы болмаган деген ой-токтасларын окыганда эм эситкенде, уьндемей калып болмайман. Бизге белгили болганлай, аьли XIX оьмирде аьлим А.Польский Эдиге ногайлардыкы экени акында оьз язбаларын Лондонда баспалап шыгарган. Оннан сонъ 1885-нши йылда сондай билдируьв «Кавказ» газетасында, сол ок йылларда Петербургта кумык аьлими Магомед Османов «Ногай-кумык текстлери» деген китабинде де Эдиге эм сондай баска эпослардынъ ногайдыкы экенин белгилеген. Айтувлы орыс аьлими А.Фалев ногай халкы Ногай Ордасында элиталы халк болган саялы, оьзининъ миллет эпосын баьри де кардаш тюрк халкларына таралткан деп язган.
1975-нши йылда Казахстанда «Алдаспан» деген казах тилинде бурынгы йырлардынъ йыйынтыгы баспаланган. Сонынъ иштелигине орта оьмирлердеги ногай йыравларынынъ толгавлары киргистилген. Солар баьриси де Магомет Османовтынъ, Абдул-Хамид Джанибековтынъ китаплериннен алынган. Соьйтип казахлар арасына бизим йырлар киргенлер, – деген ойын айтты Р.Ишмухамбетов.
«Тоьгерек столдынъ» катнасувшылары сонынъ тамамында резолюция проектин кабыл эттилер. Сонынъ иштелигинде «Тарих билдируьвлерди ялган этуьв эм тарихти Россия ишинде, солай ок СНГ эллеринде тюрк халкларынынъ айырым бир конъюктура куьплерининъ онъайлыгы уьшин кайтадан язувды келиссиз ис деп санаймыз. Ногай тарих эм маданият асабалыгы ногай халкыннан уьзилгисиз эм ортакроссиялык тенъликти туьзуьвде маьнели алат болып саналмага тийисли. Ортакроссиялык тенъликти бузбага каратылган эм сонынъ тысында туьзилген тарих концепцияларды таралтпага ярамайды» деп белгиленген.
М.Ханов.