Эсимде, 2000-ншы йыллардынъ басында мага ол замандагы район военкомы Заур Бегендыков (Алла ога тынышлык берсин) бир эсли согыс катнасувшысынынъ бактысы, дурысында, сондай да бир аьлемет сийрек аьдем хасиети акында хабарлаганы.

…Ол 53 йыл узагында сол аягындагы согыс «савгасы» – артиллерия тобынынъ кесегининъ ызы ман яшаган, ама сол шаклы йыллар ишинде (1945-нши йылдан 1998-нши йылга дейим) Уллы Аталык согысынынъ не сакаты, не ветераны деп эсапланмаган. Сол йылларда давда 1-2 ай болса да, сонынъ катнасувшысы деген кагыт алып, аьвелги аьскершилерге берилетаган баьри онъайлыклар ман пайдаланатаган аьдемлер янында яшайтаганына да карамастан. А ога согыстынъ басыннан тап ызына дейим сонынъ коьп кыйынлы йоллары ман оьтпеге туьскен эди! Бирерде оны аьруьв таныйтаган авылдаслары, дослары ога: «Сен ше давда болгансынъ ша, неге, аьши, документлеринъди излестирмейсинъ?» – деп сораса, ол уьйренген кепте: «Ий, койынъызшы сол онъмагыр согысты, коьрмегенимиз сол болсын!» – деп колын силтеп кояр эди. Коьресиз, бирер аьдемлердинъ хасиетлери солай болады. Ондайлар яшавында йигитлик этсе де, соны коьп маьнели деп санамай, йолы ман юрип те кетедилер.
Аманияз Чекмурзаев – хабарымыздынъ баьтирининъ аты эм тукымы солай, 1922-нши йылда Караногай районынынъ Сылув-Тоьбе авылында тувган. 1941-нши йылдынъ май айында Кизляр район военкоматынынъ шакырувы ман Аманиязды Кызыл аьскер сырасына аькетедилер. Согыс басланаяктынъ тувра алдында оны йолдаслары ман бирге Ленинград каласында орынласкан аьскер боьлигине куллык этпеге элтейдилер. Мунда ногай ясты шоферлар курсына окувга йибередилер. Курсларда тек 4 куьн окыйдылар. Бесинши куьн дегенде, Аталык согысы басланады. Курсларды ябадылар. Аманияз куллык этетаган аьскер боьлиги Ленинградтынъ оьзинде орынласкан эди. Ога баьри ленинградшылар ман бирге кала блокадасын сонынъ биринши куьниннен алып энъ ызгысына дейим оьткермеге туьскен. 1941-1943-нши йыллардынъ кыйынлы блокада куьнлеринде ол мунда караул куллыгын юриткен. «Яшав йолы» деп саналган Ладожский коьлдинъ сол ягасын коршалаганлар.
1943-нши йылдынъ ызында онынъ ялгыз оьзин 393-нши артиллерия полкына коьширедилер. Бу полктынъ сырасында ол бир яктан артиллерист исине уьйренеди эм сол ок заманда согыс аьрекетин бардырады. 1944-нши йылдынъ январь айында Псков кала туьбинде авыр согыслар юритиледи. Совет аьскерлери 900 куьнге созылган Ленинград блокадасын йырып, алдыга коьтериледилер. Сол куьнлерде каты согыс аьсеринде душпан тобынынъ кесеги Аманияздынъ аягын авыр яралайды.
Уьш айдынъ узагында яралы аьскершиди бир медсанбаттан баскасына йибередилер. Энъ ызында оны Ленинградтагы госпитальлердинъ бирисине коьширедилер. Мунда Аманияз Чекмурзаев 6 айга ювык заман эмленеди. Сонынъ номери сонъында, эсли аьскершидинъ документлери табылганда токтастырылды: «эвакогоспиталь №3467». 1944-нши йылдынъ октябрь айында госпитальден сонъ оны 6 айга савлыгын беркитуьв уьшин уьйине отпускка йибередилер. Тувган районына ол ноябрь айында келеди эм оьз документлерин ерли район военкоматына калдырады.
1945-нши йылдынъ апрель айында Аманияздынъ отпускасынынъ болжалы битеди. Сол айда ол медициналык тергевлерин оьтеди. Мунда медиклердинъ карары ман ога Уллы Аталык согысынынъ 2-нши куьбининъ сакаты деген шайытлама бередилер. Соннан бир неше куьнлер оьткен сонъ согыс та кутылады. Аманияз оьзининъ давда катнасканы эм яраланганы акында баьри де документлерин район военкоматына кайтарады эм оьзи сол куьн ок «Червленные буруны» совхозынынъ 3-нши фермасына ислемеге кетеди. Мунда ол бир йыл складта заведующий болып куллык этеди. Сонъ Червленные Буруны авылына келеди эм 1960-ншы йылга дейим веттехник болып ислеген. Алпысыншы йыллардынъ басында ол конъысы Шешен-Ингуш АССР ериндеги Шелковской районынынъ Ораз авылына коьшеди эм сондагы ерли хозяйствода койшы болып куллык этеди. 1982-нши йылда агай тийисли тыншаювына шыгады. Соннан алып 1998-нши йылга дейим ол тек пенсионер болып эсапланып юрген.
Аьдем бактысы бирерде аьлемет болып туьзиледи. Согыстынъ тап басыннан ызына дейим оьтип, сонынъ кайнаган отлы ерлеринде болып, аз десенъиз сонда яраланып, эсли аьскерши 53 йыл узагында яде согыс катнасувшысы, яде сонынъ сакаты деп саналмай калган. Аманияз-агайдынъ шынты фронт савгалары да болганлар, оькинишке, ветеран соларды сакламаган. Коьресиз, яшавда соьйтип те болады. Согыс аьскершиси бир куьн район военкоматына келип, оьзи акында билдирген болса, бу янъылыс коьпте туьзетилген де болаяк эди. Онынъ документлери военкомат архивинде ята бергенлер. Бир ягыннан бу зат сонынъ куллыкшыларынынъ эс бермеви мен де байланыслы. Эндигиси кайтип айтсак та, озган затты кайтарув йок, бу ерде тек бир зат суьйиндиреди: Аманияз-агай Уллы Енъуьвдинъ 53-нши йылы алдында, 1998-нши йылда, Ногай район военкоматына келип, оьзининъ акында билдирген. Сол йыл Енъуьв куьни алдында ногайдынъ тагы бир йигит увылына Уллы Аталык согысынынъ ветераны деген шайытлама тапшырылган…
Аманияз-агай эндигиси арамызда йок. Яшавдынъ язылмаган каты йорыгы оны да коьпте ахырет дуныямызга аькеткен. Соьз онда да тувыл, оьлмей бирев де калмаяк. Тек бу затты Уллы Енъуьвимиздинъ кезекли йыллыгы алдында эскеруьвимнинъ маьнеси: согыс катнасувшысынынъ сол шаклы заман «мине мен де согысканман» деп оьз коькирегине какпаган аьлемет хасиети эм бактысы. Дурысында, биздеги согыс ветеранларынынъ яртысыннан коьбиси сондай дав йигитликлери мен мактанмаганын биз, олардынъ янында оьскен балалар аьруьв билемиз. Болса да Аманияз Чекмурзаевтинъ сондай «менменсимейтаган» сабыр кылыгы коьпти коьрген аьдемлерди де сол йылларда сейирге калдырганы эсимизде. Элбетте, кайбир аьдемлер агай давда болмагандыр, ол сонъында таныс-конъыс байланысларын кулланып, оьзине тийисли документлер аьзир эткендир демеге де боладылар. Согыстан сонъ соьйтип оьзлерине ялган шайытламалар туьзеткенлер де аз болмаган. Дурыс, бу ерде кайтип те айтпага болады. Болса да онынъ шаркында давдынъ калдырган яраларын, сол отлы йылларда согыс медиклери мен беркитилген саргайган документлерин кайтип ясырмага болар эди? Кайтип ясырмага болар буьгуьнлерде онынъ аьел альбомларындагы суьвретлеринде эсли аьскершидинъ коьзлеринде дайымга сакланган давдынъ кыйынлыгы ман онынъ Енъуьв куьнининъ наьсибин? Ол да эм баьри де согыс катнасувшылары, неге десе оьмирлерге соьйтип яркыраган ялгыз Енъуьвдинъ оьлимсиз аьскершилери боладылар!
М.Ханов.
Суьвретте: согыс катнасувшысы А.Чекмурзаев.