Сраждин Батыровтынъ аты ман ногайлардынъ суьврет ясав саниятынынъ оьсуьви мен байланыслы. Ол – ногай халкынынъ суьврет ясав дуныясынынъ негизин салувшы, биринши кеспили суьвретши, Дагестан Республикасынынъ ат казанган саният куллыкшысы.

Яратувшылык пан каьрлевши аьдемнинъ яшавы кайгылы болады, шаир, язувшы, йыравшы, суьвретши, анъ салувшы болса да. С.Батыровтынъ да яратувшылык йолы излев мен, кыйналув ман байланыслы. Училищеде окыган йыллары Дагестаннынъ суьврет ясав дуныясында оьзининъ байыр язувын излев шагы эди.
Сраждиннинъ суьвретлеринде коьшпели халктынъ нышаны – оьз тавысы, ери, халкы коьринмеге керек эди. А ол затка етер уьшин яс суьвретшиге коьп затларды билмеге керек эди. Ол оьз халкынынъ тарихин эм маданиятын тешкерип окыйды, аьлимлер мен йолыгысады, уьлке танув уьйлерге барады, халк усталары ман, анъ салувшылары ман, йыравлары ман танысар уьшин, ногайлар яшайтаган баьри регионларда да болады.
1971-нши йыл Сраждин «Кызыл-Гуьл» деп аталган биринши суьвретин ясап кутарады. Бу яратувшылык исинде суьвретши миллет темасын коьтереди. С.Батыров «Кызыл-Гуьл эм Карайдар» суьйим дестанындагы кыскаяклы келбетин коьрсетеди. Бурын заманда бек ярасык сарайда ногай хан яшаган эм онынъ Кызыл-Гуьл атлы юзине нур себилген кызы болган. Ханнынъ уьйкен емис бавында ыргатлар эри мен хатыны яшаганлар. Олардынъ Карайдар атлы увылы оьсип барган. Карайдар ман Кызыл-Гуьл сосы емис бавда бирге ойнамага суьетаган болганлар. Заман кетеди, Кызыл-Гуьл ярасык кыз болады, Карайдар да йигерли, явырыны айдай, куьши тавдай йигит шагына етеди. Олар бир-бирине ашык боладылар. Хан сосы затты билип, яска акша, байлык казанмага кет деп айтады. Карайдар яявлап, тувган ерлерин таслап кетеди, ят ерлерде ога коьп кыйынлыкларды оьтпеге сынав туьседи.
Халк арасында «Карайдар ман Кызыл-Гуьл» суьйим дестанларынынъ бир неше вариантлары сакланган. Олардынъ бирисинде Карайдар Казань каласын душпанлардан коршалавда баьтирше оьлгени билдириледи, баска бир суьйим акында йырда ол бай болып тувган ерлерине кайткан деп белгили. Сраждин Батыровтынъ суьвретиндеги яшав куванышынынъ ярык туьслери яслар, бир-бири мен коьрисип, наьсипли боларлар деген уьмитти бередилер. 1972-нши йылда «Йыр» деген суьврет дуныя ярыгын коьрген, онда С.Батыров оьзининъ тувган авылынынъ, уьйининъ акында эскеруьвлери мен боьлиседи. Сосы ок йыл Сраждин оьзининъ «Келин» деп аталган, ногай той аьдети мен байланыслы болган, дипломлык исин язады. Ясларга деп аьзирленген ногай той термеси «отавда», ол да келин калымынынъ кесеги болган, юн каьлше-кийгиз уьстинде хатынлар олтырылар. Ортада келин ясалган, янында кызыл явлык байлаган кыймасы олтыры. Касында солай ок яс хатын – ол келиннинъ уьйкен аданасынынъ ян косагы – енъгеси. Боьтен де келиннинъ келпети бизим эсимизди каратты. Келиннинъ келпети мунъшылыкка эм тоьзимликке толган. Онынъ басыннан кыз заманда кийген кызыл катебиден этилген, алтынланып окаланган тастарын шешип, кундыз боьрк кийдирип, уьстин ак тастар ман япканлар. Ак тастар – ол эндиги уьй бийкеси, хатын, ана деген анъламнынъ нышаны болады. Бу вакыттан алып онынъ ийинине, сен эндиги тандыр саклавшы болмага керексинъ деген авыр юк салынады. Эндиги артта калган ата уьйиндеги озган завыклы бала шагы. Бек аьруьв еткерилген каравшыга термединъ ишки кеби – «отав», ерге тоьселген юн калшелер-кийгизлер, тамга аьри-бери салынатаган дорба, келиннинъ зергерли (ювелирные) безеклер салынатаган сандыгы. Бу суьвретте ногай халк саниятынынъ безеклери коьринедилер. Агаштан,темирден, балшыктан этилген савыт-садак, ногай тигуьв, безеклев, сырувлап тигуьв коьрсетилген. Суьвретте куьзги шоьлдинъ йылы туьслери кулланылганлар, домбырадынъ мунълы сеслери, айтылган баьтирлердинъ йырлары эситиледилер. Дагестаннынъ суьврет ясав дуныясында бу суьврет уьйкен янъылык эди. Оны ман Сраждин Батыров суьврет ясав дуныясынынъ негизин салган. Россия суьвретшилер союзынынъ председатели Курбанов Хайрулла Магомед улы «Келин» деген суьвретте С.Батыровтынъ кеспилик усталыгын, оьнерин, терен ойын белгилейди. 1970-90-ншы йыллар С.Батыровка бек емисли боладылар. 1971-нши йыл «Ердинъ йылувы», «Картайган терек» деген суьвретлеринде ол яшав акында философиялык темаларды коьтереди. 1975-нши йыл «Кийгиз басув» деген суьвретин ногай исли бийкелерге эм бурынгы коьшпели халктынъ кийгиз басув оьнерлигине багыслап язады. 1977-нши йыл болса «Куьзде» деген суьвретин аьзир этеди. 1978-нши йыл Сраждин «Уходящее» деген яратувшылык исин кутарады, онда ол тайып бараяткан халк саниятынынъ темасын оьткир коьтереди. 1978-79-ншы йыллар «Эки колхозшы хатынлар» деген суьвретин ясайды. «Кадрия» деп аталган суьвретлер куьбинде Кадриядынъ дуныядан кетуьви суьвретшидинъ оьзининъ ян кайгысы болганы коьринеди. Кадрия ногай шаирлигининъ ынжы мойыншагы, халктынъ баасыз карзынасы, оьктемлиги, бийик етимиси эди. «Кадрия» деген куьптинъ суьвретлери – ол туьрли бояклар ман коьрсетилген суьвретшидинъ ян таласувы, юрек кемируьви, туьпсиз мунъшылыгы болады.
1978-нши йыл «Кешки шырак», «Отта» деген автопортрет (1979-ншы йыл), «Оьлтирилген карга» (1980-нши йыл), «Автопортрет» (1977-нши йыл), «Уходящее» (1981-нши йыл), «Меним биювим» (1983-нши йыл) деген суьвретлеринде автордынъ оьзининъ яшавдагы авыр аьли, байыр уьйининъ йоклыгы каравшыга еткериледи. Ама акша байыр танъкылыгына, уьйи йоклыгына, яшайтаган боьлмесининъ осал аьлине да карамай, коьнъилин туьсирмей, сабырлыгын йоймай, Сраждин Батыров яратувшылык йолында белсен ислеп барады. Республикада, зональный выставкаларда катнасады, ногай миллет кийимлерининъ эскизлери уьстинде куллык этеди. Бу вакытта «Ливень воспоминаний» деп аталган суьвретлер куьби ясалган (1981-нши йыл), «Балалык» 1978-нши йыл, «Кадрияга багыслав» 1979-ншы йыл, «Уялардынъ етимлиги» 1982-нши йыл багысланган Кадрияга, 1981-нши йыл белгили ногай домбырашы Абубекеровага багысланган портрет ясаган.

«Балалык» деп аталган суьвретлер куьби сол йыллардынъ хатынларына – исли бийкелерге, авызлама халк яратувшылыгын саклаган, йырларын-биювлерин бийкелерге багысланган, олардынъ кавгадан сонъгы йылларда енъил болмаган яшавларына эстелик этип язган. Ол хатынлар ногай ошакларда оьтпек салганлар, оьз коллары ман балаларына кийимлер тиккенлер, юннен кийгиз басканлар, сыйыр савганлар, бек коьп пайдасы болган шешек май эткенлер, кыска кайнатып сарымай, пыслак, курт, кептирилген майлы иримшик аьзирлегенлер. Сраждин Батыровтынъ суьвретлериндеги хатынлар колхозда да ислеп, балаларды да оьстиргенлер, тербиялаганлар, ис пен каьрлевге уьйреткенлер. Суьвретши оларды тапкан анасындай суьйген, аяган, сыйлаган. «Балалык» деген куьптинъ суьвретлери – ол сосы хатынлар акында йыр.
1982-нши йыл Сраждин Батыров «Сонъгы туьединъ шакырувы» деген исин язган, онда суьвретшидинъ халкынынъ кайгылы бактысы уьшин кыйналувы, битпес коьзясы, ярасы синъип калган. Сосы ян авырувын ол дайым да оьзининъ юрегинде алып юрген.
С.Батыров акында белгили саниятшы С.А.Бачинская: «….Ол оьз халкынынъ тарихи алдында оьткир сезимли борышы ман тар байланыслы. Онынъ баьри затка да яны куьшли авырыйды. Ога сонъгы туьединъ оьлуьви эм ногай шаири Кадриядынъ дуныядан кешуьви сондай да кайгылы, ол халк етимислерининъ йойылувы», – деп язган.

Сраждин ятлавлар да язган, «Албаслы акында таварых» деп аталган повестин де язган. Онынъ бу аьрекети акында оьнерли ногай шаири, Насими атлы баргыдынъ иеси, Россия Язувшылар союзынынъ агзасы Мурат Авезов: «Сраждин Батыров баьри яктан да оьнерли инсан болган. Ол кыска яшавынынъ ишинде коьп затлар этпеге уьлгирди. Оьзининъ оьнерине бойсынган туьрли затларды бириктирип ислеп болды: суьвретши, шаир, биюв салувшы, фольклоршы, этнограф эм тарихши. «Албаслы акында толгав» хикаеси (повесть) болса аьлиги ногай прозасында айырым орынды тутады…» – деп айткан.
С.Батыров фольклор-этнографиялык «Айланай» ансамбльдинъ туьзилуьвине де уьйкен уьлисин коскан. Сосы ансамбльге ол оьзининъ тарих, маданият, саният, авызлама халк яратувшылык, ногай халк этнографиялык тармаклар бойынша билген баьри билимин салган.
Сраждиннинъ атына кайта келип, белгилегинъ келеди: ол оьз халкын бек куьшли суьйген. Оьнер – ол уллы суьйим, эм сол суьйим терен билим мен косылып, яратувшылыкка куьш береди. Оьнерли аьдем халктынъ янын саклавшы болады.
Сраждиннинъ яратувшылык асабалыгы – битпес шокырак, ол бу куьнлерде де атылып агып турады. Россия Язувшылар союзынынъ агзасы, А.Скоков атындагы Ленин комсомолынынъ лауреаты, У.Алиев атындагы халклар ара баргысынынъ лауреаты, белгили язувшымыз Иса Капаев язады: «Сраждиннинъ суьвретлери бизге эм дуныяга келееклерге уьйкен бай асабалык. Онынъ бактысы – каранъалык дуныясынынъ ярыклык дуныясы ман куьреси. Бизим халкымыз онынъ эткен алал исининъ шыгувларын коьпке кулланып тураяк. Ол юмартлык эм ярык нурын шашкан!».
Онынъ суьвретлери эм бу дуныяга келееклердинъ янларын шыныктырадылар.
А.Акбердиева.