Бизим халкымызга озган оьмир бек коьп зейинли аьдемлерди – Гамзат Аджигельдиевти, Кадрия Темирбулатовады, Иса Капаевти, Мурат Авезовты, Магомет Кожаевти, Сраждин Батыровты эм баскаларды савкатлады. Сраждин Батыровтынъ аты ман ногайлардынъ суьврет ясав саниятынынъ кайтадан тувувы байланыслы. Ол ногай живописининъ негизин салувшы, бизим биринши кеспили суьвретшимиз, ДР ат казанган саниятлар аьрекетшиси болады.
Сраждин 1951-нши йылдынъ коькек айынынъ 4-нши куьнинде Тарумов районынынъ Выше-Таловка авылында тувган. Суьвретшидинъ атасы Самедин-акай коьп соьйлемейтаган, уялшанъ аьдем болган. Анасы Марие бек танъ, аьдемлер мен йылы аьллескен кыскаяклы болган. Марие-абай, сол заманлардынъ баьри ногай хатынларындай болып, кийгиз басувдынъ устасы эди. Ол каптал тигип билген, сол усталыкка кыскаяклы кызы Вайдатты да уьйреткен. Вайдат 90-ншы йылларда аданасына ярасык каптал тиккен, ол ногай оьрнеклери мен эм украин тигиси мен ярасыкланган болган. Сол каптал -– шынты ногай халк саниятынынъ шыгармасы бу куьнлерде Сраждин Батыров атындагы саниятлар мектебиндеги суьвретшидинъ музейинде сакланады.
Сраждин Батыровтынъ аьели татым, куллыксуьер эм конакларды сыйлап билетаган болган. Выше-Таловка авылы бек ярасык ерде орынласкан, онынъ касында калын орман эм Таловка йылгасы бар. Бу ногайлардынъ кишкей авылында бизим халкымыздынъ авызлама халк яратувшылыгын эсинде саклаган бек коьп ислибийкелер, домбырада ойнавшылар, йырлавшылар яшаганлар. Сраждин бала заманыннан алып домбырадынъ сесин канына синъдирген, ногай эртегилерин эм бизим баьтирлер акында йырлар тынълаган.
Ол кишкейлей тоьгеректегин – ярасык орманды, куваклыкларды, саман уьйлерди, йылгады ясамага суьйген. Окытувшылардынъ берген маслагаты ман, яс йигит Джемал атындагы Дагестан суьврет ясав училищесине окымага барады, оны 1971-нши йыл окып тамамлайды. Шаир, музыкант, суьврет ясавшы болса да, яратувшыдынъ яшав йолы авыр оьткен. С.Батыровтынъ да яшав йолы кыйынлы, излевлерге эм тынышсызланувларга толы болган. Училищеде окыган заман Батыров уьшин байыр ясав йосыгын излев йыллар болдылар. Сонынъ уьшин яс суьврет ясавшыга коьп затты анъламага эм тергев юритпеге керек болган. Студент заманында Сраждин оьзининъ халкынынъ тарихин, маданиятын тергеген, аьлимлер мен йолыгыскан, халк саниятынынъ алатлары сакланган музейлерге барган, халк усталары, музыкантлар, йырлавшылары ман йолыгысар уьшин, ногайлар яшайтаган районларга барган.
«Келин» деген диплом исинде Сраждин оьзин кеспили суьвретши кимик коьрсеткен. Онынъ энъ де биринши 1971-нши йыл ясалган «Кызыл-Гуьл» суьврети ногай эпосына багысланган. Ол суьвретшидинъ ногай халкынынъ яшавын суьвретте коьрсетпеге биринши кере шалысувы эди. Экинши «Келин» деген суьвретинде Сраждин халкынынъ саниятына, маданиятына, аьдетлерине эс этеди. Суьврет бурынгы ногай аьдет пен байланыслы. Коьп йыллар артта келинди куьевдинъ авылына той термеси – отав ишинде аькеткенлер. Оны ишиннен де, кырыннан да кийгизлер мен ыспайлаганлар. Бу термединъ сылувлыгы ман бай мырзалардынъ термелери де тенълесип болмаган. Отавды энъ де ийги ислибийкелер ярасыклаганлар.
«Келин» суьвретинде термединъ ортасында кийгиздинъ уьстинде хатынлар олтырлар. Ак явлык тартып, оьктемли тувра караганы – келиннинъ енъгеси. Ортадагы, той кийим кийгени – келин. Онынъ касындагы коркынышлы кепте эсикке бурылган кызыл явлыктагы кыз – келиннинъ кыймасы. Бурын кызыл явлыкты куьевге бармаган кызлар тартканлар. Эсиктинъ аргы ягында куьевдинъ эм онынъ досларынынъ сеслери эм куьлкиси эситиледи.
Боьтен де эсти куьшли келиннинъ келбети каратады. Онынъ басыннан энъ де ийги ислибийкелердинъ коллары ман аьзирленген «ока тигуьв» тигисли кызыл бархуттан «теке боьркти» шешкенлер. Бийик, ярасык боьркти ак явлыкка авыстырганлар. Ол болса, келин эндиги ана болаягын, хатын эм кыскаяклы экенин белгилейди. Бу шактан алып, онынъ ийинине авыр юк – уьй ошагынынъ саклавшысы болув авады. Келиннинъ келбети шыдамлыкка, тынълавлыкка толы. Артта калган атасынынъ уьйиндеги тынышлы, завыклы балалык…
Дагестаннынъ Суьвретшилер союзынынъ председатели Хайрулла Магомедович Курбанов 1971-нши йылда «Келин» суьвретинде яс суьвретшидинъ зейинлигин, кеспи усталыгын, ойларынынъ теренлигин белгилеген.
С.Батыровтынъ яратувшылыгында миллет темасы алдышы орынды туткан. Сраждин 200 суьврет ясаган. Солар жанрлы, акварель бояклар эм тушь пан ясалган графикалык суьвретлер боладылар. Суьвретши уьшин боьтен де емисли болган ХХ оьмирдинъ 80-нши йыллары. Сол заман ол «Балалык», «Ямгырга багысланган», «Кадрияга багысланган» суьвретлер ясаган. Бу йыллар аьлемет натюрмортлар «Ногай шай», «Кабак», «Терезединъ касында», «Сисе», белгили домбыра ойнавшы Абубекеровадынъ, студент М. Кулунчаковадынъ эм баскалардынъ портретлери ясалган. Бу заманнынъ суьвретлеринде «Уялардынъ етимлиги» (Кадрияга багысланган), «Оьлген карга», «Карт терек» яшав, яхшылык эм яманлык акында философиялык тема коьтериледи.
Токсаныншы йылларда суьвретши «Конакта», «Кийгиз аьзирлейдилер» аьлемет суьвретлер ясаган, оларда Сраждин ногай хатынды ана, ислибийке, куллыкшы эсабында коьрсеткен. Бу кыскаяклылар балалар тербиялаганлар, ногай пеште оьтпек писиргенлер, кайынаналарын, ясуьйкенлерди сыйлаганлар, кыска кайнатылган май, пыслак аьзирлегенлер. Олардынъ коьбиси колхозларда, фермаларда куллык эткенлер. Сраждин бу хатынларга увыл суьйими мен караган, эм сога коьре онынъ коьп суьвретлери хатынларга багысланган.
«Туьединъ шакырувы» суьвретинде суьвретши мен онынъ халкынынъ кайгылы бактысы эм йылавы коьрсетилинген. Белгили ДР саният тергевшиси С.Бачинская Сраждин Батыров акында булай язган: «Онынъ юрегинде оьз халкынынъ тарихи алдында уьйкен борышы бар. Суьвретшидинъ халкынынъ тарихи уьшин юреги сызлайды. Онынъ уьшин ызгы туьединъ оьлуьви эм ногай шаири Кадриядынъ дуныядан кешуьви халк асабалыгы йойытылув эсабында, бек кайгылы.
С.Батыровтынъ суьвретлери ногай халкына, тоьгеректеги табиатка, Ногай шоьлине каратылган уьйкен суьйимге толы. Бу суьвретлерде язгы ямгырдынъ шувылдавы, сувык куьзги елдинъ улувы, ошак туьтинининъ ийиси, домбырадынъ аста эм кайгылы сеслери эситиледи.
Сраждин, суьвретши эсабында, ога бек керекли оьзининъ туьсин, байыр ясав йосыгын тапкан.
Сраждин – яркын инсан. Суьвретши мен аьллескен аьр бирев онынъ ишки йогары маданиятлыгын белгилейди. Ол тек оьзининъ халкынынъ маданиятын эм тарихин уьйренип калмаган, соны ман бирге Россия халкларындыкын да тергеген. Вайдат Сраждин Батыровтынъ музейине аданасынынъ китапханасын савкатлаган, солардынъ сырасында Индия, Япония, Китай, Монголиядынъ тарихи эм маданияты акында китаплер бар. Индияга Сраждиннинъ айлак уьйкен суьйими болган, балалай ол индия йырлары эм биювлерине сукланган. Уьйкен сый ман Суьвретши уллы артист-биювши, Социалист Истинъ Баьтири Махмуд Эсенбаевке караган. Ол тек шешен халкынынъ тувыл, савлай Совет Союзынынъ халкларынынъ оьктемлиги болган. Махмуд Эсенбаев дуныя халкларынынъ биювлерин, сонынъ сырасында индия биювлерин де бийиген. Ол оьзининъ уьйкен гонорарларын туьрли халкларынынъ – шешен, ингуш, ногай, орыс эм татар кыз-бабалары окыган Грозныйдагы 15-нши номерли школа-интернатка берген. Бизим интернаттагылар бир аьелдей тыпак эди, бир-биримизге уьйкен сый ман караганмыз, бизим аьлемет окытувшылар эм тербиялавшылар бизге насихатшы эдилер. Олар бизди театрга, музейге, концертлерге элтейтаган эдилер. Интернатта окыган йылларда Муслим Магомаевтинъ концертинде болганмыз, Махмуд Эсенбаев пен, мышыгыз шаир Раисат Ахматова ман, ингуш язувшысы Идрис Базоркин мен йолыгысканмыз. Суьйикли тербиялавшым Юлия Лоовадынъ маслагаты ман мен Грозный каладагы художестволык мектебте окыдым.
Сраждин узактагы Индия элин коьрмеге, онынъ маданиятына эм саниятына ювык болмага мырат эткен. 1991-нши йыл ол сол элде болган. Индия онынъ бай архитектурасы эм маданияты ман юрегине кирген, боьтен де мавзолей Тадж- Махал – дуныя архитектуралык саниятынынъ ынжысы. Индияга барып келген сонъ, Сраждин «Яшав тереги», «Косылув» суьвретлерин ясаган.
Сраждин баьрин де суьйген, баьри уьшин онынъ яны ашык болган, ол биревди де миллети бойынша айырмаган. Онынъ дослары сырасында бек коьп аварлар, казахлар, каракалпаклар, беларуслар, орыслар, туркменлер, индуслар, мышыгызлар, кабартылар эм коьп баскалар болган. Аьллескенде, Сраждин олардынъ маданияты ман, тарихи мен кызыксынган эм оларды баска халклар акында коьп зат билуьви мен тамашага калдырган.
Терекли-Мектебке Сраждин оьзининъ уьйине келгенлей кимик келген, мунда онынъ коьп дослары эм ис йолдаслары – В.Уразакаев, М.Авезов, М.Кожаев, Я.Кудайбердиев, У.Ваисов, Н.Муталлапова яшаганлар. Бизим уьйимиздинъ эсиклери Сраждин эм онынъ дослары уьшин дайым ашык эди. Терекли-Мектебте ол оьзининъ дослары ман халк саниятын кайтадан тувдырув бойынша планлар курган. Сраждин бизим районда етекшилер А.Аджиев, Р.Мурзагишиев, З.Коштакова ягыннан колтыклавды сезген. Сол йылларда район етекшилери яс яратувшылы аьдемлерге – К.Зарманбетовка, З.Шандиевага колтыклав эткен.
Фольклор-этнографиялык ансамблин туьзуьвде Сраждиннинъ уьлиси айлак уьйкен. Ногайлардынъ халк санияты бойынша баьри билимлери эм юриткен тергевлерин ол бу ансамблинде яшавга шыгарган. «Айланай» ансамблин туьзуьвде Сраждинге онынъ дослары Кошмамбет Зарманбетов, Яхья Кудайбердиев, Нарбике Муталлапова коьмек эткенлер.
Каракалпакияда коьп йыллар артта «Айланай» ансамблининъ концертлери оьткен шакта, разы болган аксакаллар коьзяслары ман булай айтканлар: «Биз оьзимиздинъ ата-бабаларымыздынъ сесин эситтик». Дайым коьнъили коьтеринъки аьдемлер мен аьллесип болувына карамастан, Сраждин юрегинде авыр юкти алып юрген – ногай халкынынъ ян байлыгы, Кадриядынъ дуныядан кешуьви, тилдинъ йойытылувы, Ногай шоьлди кум басувы, устаханасынынъ йок болувы. Сраждин бек авыр аьллерде, олар колай болган себептен, Махачкалада манъгазы квартираларда турып ислеген. Дагестан авторларынынъ китаплерин безеклеп оьзине яшавга кишкей акша эткен. Онынъ суьвретлери айлак сийрек сатылынган. Боякларга, багетка эм холстка акшасы етпеген заманларда, суьвретши айлак кайгырган, эм сол коьнъилсизлик оны бийлеп алган шакта оьзининъ суьвретлерининъ бир кезегин йок эткен. Олардынъ сырасында «Кадрия» куьбиннен суьвретлери болган. Бу циклден Сраждин 20 суьвретин йок эткен. Кене де, бир аьлеметлик пен, олардынъ бир нешеви аман калган. Аьли олар С.Батыров атындагы мектебининъ негизиндеги музейде сакланады. Сраждин бир де оьзининъ кыйын яшавына карланмаган, оны суьвретшидинъ коьзлериннен билмеге де болаяк эди.
Сраждинге бактысы аьелин сакламага буйыртпады. Суьвретши ногайлардынъ халк яратувшылыгынынъ сакланган экспонатларыннан зарисовкалар алув уьшин, тек тергев юритуьв мен эм калага барув ман каьр шеккен. Сраждиннинъ хатыны Аклия, оны анълайтаган ялгыз кыскаяклы болган. Ол – бек сылув кыскаяклы. Энъ де маьнелиси – ол бек акыллы, каьмбил эм ийги тербиялы. Тек йыллар кыйынлы болган. Сраждин экеви олар Махачкалада бек кыйналганлар. Архитектор, саният тергевши Аклия оьзине куллык тавып болмайды. Сонъ Айбийке кызы тувады. Сол кыйналган шакта Аклия кесек заманга оьзининъ тувган ери Узбекистанга атасына кетеди. 1992-нши йылда Сраждиннинъ юрегининъ урувы токтайды.
Сраждинди мен Гамзат Аджигельдиевтей, Кадриядай бизим халкымыздынъ ян байлыгы деп санайман. Коьп йыллар узагына бек кыйын эди Сраждиннинъ бизим сырамызда йок экенине ынанмага. Ол Россия эм Орта Азияга кеткендей болатаган эди.
Сраждин оьзининъ суьвретлери мен, ногайлардынъ миллет кийимлерининъ эскизлери мен, «Айланай» ансамблин туьзуьви мен тоьгеректеги дуныяды айландырган – аьдемлер ногайлардынъ бай халк саниятынынъ акында билгенлер. Ол суьвретлеринде оьзининъ куллыксуьер, танъ, уялшанъ, сабыр халкын коьрсеткен. Онынъ аьр бир суьвретинде халкына суьйими эм ян авырувы сезиледи.
Сраждин акында коьп язбага болады. Келеекте Батыровтынъ бай яратувшылык асабалыгын терен тергерлер.
Бизим халкымыз Сраждин Батыровтынъ атын эсинде саклайды. Сраждиннинъ аты Терекли-Мектебтеги саниятлар мектебине, сол авылдагы орамга берилген.
Суьвретши республикалык эм зональный выставкаларында белсен катнаскан, оьзининъ выставкасын озгармага бек суьйген. Суьвретлерди багет пен безеклендируьв аьр дайым да бек баа болган, бу куьнлерде масляной бояктынъ бир сыр кутыгы 300 маьнеттен артык, багеттинъ 1 литри 300-1000 маьнет акша болады. 90-ншы йылларда ногай инсанга оьзининъ выставкасын озгарув акша яктан бек кыйынлы эди.
(Ызы болаяк).
Алтын Акбердиева,
ДР ат казанган маданият куллыкшысы.
Суьвретте: С.Батыров.
