«Тандыр… ногайлар тандырды аьр уьйдинъ тамыры деп санайдылар. Тандыр болмаса, яшав да йок. Эгер тандыр соьнсе, уьйинъ соьнди дейдилер. Ногайда «тандырынъ соьнсин» деген каргыстан уьйкен каргыс болмас. Бу сыдыраларды Суюн Капаевтинъ баьри яратувшылыгына эпиграф этип салмага болады. Суюн Имамали увылы Капаевтинъ аьр бир поэзия, проза китабинде тандырдынъ оты янады. Сол – яшавдынъ оьмир оты, аьр бир уьйдинъ йылувы. Сол зат – аьр бир аксакалдынъ юрегинде. Сол от Акшокырак авылында яшайтаган аьлемет аьруьв аьдемлеринде, олардынъ намыслары таза, Акшокырак йылгадынъ сувындай, эткен ислери Карлытавдай уьйкен». Бу сыдыраларды белгили ногай язувшысы Суюн Капаевтинъ акында орыс язувшы Александр Коротин язады. Кайдай дурыс соьзлер. Бизим халкымыздынъ алтын фондында маьнели орынды алып турган Суюн Капаевтинъ аты баьрисине де белгили.

Карашай-Шеркеш Рес- публикасынынъ талаплы язувшысы, коьрнекли ямагат аьрекетшиси, Россия Федерациясынынъ Язувшылар союзынынъ агзасы, ногай адабиатынынъ негизин салувшылардынъ бириси Суюн Имамали увылы Капаев Эркин-Юрт авылында 1927-нши йылдынъ курал айынынъ 3-нши куьнинде тувган. Бу ерлерде онынъ балалыгы, яслыгы оьткен. Биринши кере оьз авылында ол тракторга олтырып, истинъ кыйынлыгын татты. Сонъында педучилищеди кутарып, Ставрополь каласында окытувшылык институтына туьседи. Йогары окув ошагын битирип, яс специалист тувган авылынынъ мектебинде окытувшы, район, сонъында областининъ ана тилинде шыгатаган газетасынынъ бас редакторы, китап баспа редакторы болып ислеген.
Яратувшылык йолы аьр бир инсандыкы баска болып кепленеди, сонынъ да оьз себеплери бар. Суюн Капаевтинъ китаплерин окыганда, ойлайсынъ, кайтип эм кайдан язувшы савлай халктынъ яшавын биледи экен. Аьр бир шыгармадынъ бас геройы – халк арасыннан, кайбиримизге таныс авылдас, авылшы, ис йолдас. Сога бир явап бар – халкты билген, онынъ яшавын коьрген язувшы оьзининъ уллы талабын кулланып, бизге сол яшавды ашык этип коьрсетеди. Сол уллы талап, зейинлик оьз негизин ногай халкынынъ бай халк авызлама яратувшылыгыннан алган. Сонъында язувшы оьзининъ оьнерин орыс адабиаты ман байланыстырады, сол байланысты адабиат критиклери Суюн Капаевтинъ яратувшылыгынынъ энъ де ийги нышаны деп белгилейдилер.
Язувшыдынъ асарлары – «Эски уьйдинъ сонъы», «Толкынынъ толы, Тазасув», «Тандыр», «Ювсан», «Бекболат», «Ердинъ йылувы», «Шокалыдынъ эсинде», «Уьлкер», «Юрек сырларым» эм баскалар – ногай адабиатынынъ энъ де бийик тоьринде оьз орынын алганлар. Аьр бир китап – юректи телезиткен, ашыткан эм суьйиндирген шыгарма.
Аьлим Рамазан Керейтов язувшы акында 1987-нши йыл булай язган: «Аьлиги куьнде Суюн Капаев ногай адабиатындагы шыгармаларында сулыпты йыйган, терениннен ойлайтаган язувшы. Онынъ язганын тек суьйип окып калмай, сосы соьзлер соьзлигимде йок, бу соьзлер ногай тарихинде мутылып бараятыр, оларды эсте берк тутпага керек деп окыйсынъ. Онынъ Бекболаты, Кырлувы – ногай халктынъ тарихинде ийги касиетли аьдемлер. Оларга карап, яс аьдемлер тербияланадылар эм тербияланаяклар. Заманлар озаяклар эм бу келпетлер адабиатымызда сенимли орынды тутувларын токтатпаяклар, неге десе автор коьзден де, яннан да таймас ногай тарихиндеги аьдемлерди суьвретлеген».
«Мен ногайман!» деп оьктемлик пен айтатаган болган Суюн Имамали увылы Капаев. Сол бизим юреклеримизге де кайдай уллы оьктемлик эндиреди. Сондай уьйкен, талаплы язувшымыз болган эм аьр дайым бизим юреклеримизде болаяк. Суьемен мен Суюн Имамали увылынынъ шыгармаларын окымага, кайдай коьп затларга олар мени уьйретедилер. Бу яшавдынъ ашшылыгын таттырган заманларда олардынъ аьр бир сыдырасы меним коьнъилиме кайдай яркын нурларын себедилер. Меним юрегим туьрли сезимлерге толып, дертин шыгарады. Оьзиме яшамага эм яратувшылык пан каьр шекпеге демевлик этеди, яшавдынъ кайсы ягыннан да мысалы алып, яшап уьйретеди. Сол заманда бу яшавдынъ маьнесин де бар экенин анълайсынъ. Мен уллы язувшыдынъ яратувшылык йолы акында айтпага йолым да, ыхтыярым да йок деп ойлайман, ама юрегимде, янымда ол язган аьр бир сыдыра кайдай сезимлер тувдыратаганын айтпай да болмайман.
Шоьлим меним,
Кулак салып
тынъласын.
Занъырасын
Домбырамнынъ
кыллары.
Ногайымды
Тагы да бир юбантсын
Юрегимнинъ
Таьвесилмес йырлары.
Ногайымды
Тагы да бек юбантса,
Юрегимнинъ
Таьвесилмес йырлары,
Конъыравдай
Занъырар эди оьмирге
Домбырамнынъ
Уьзилмес эки кыллары, – деп язады Суюн Капаев.
Уьзилмейди язувшыдынъ домбырасынынъ эки кыллары, занъырайды Ногай шоьлинде шаирдинъ юрегининъ бир де таьвесилмес йырлары, юбантады олар аьр бир ногай миллетли инсаннынъ янын эм юрегин. Сол тувылма шынты оьмирлик?
Яшав бойынша Суюн Капаев оьз халкына, тувган ерине, ана тилине куллык этип келген.
Ана тилим,
Ана суьт пен
Канга синъдинъ,
янга синъдинъ.
Дуныя коьрип,
Сени билип,
Сокпак сайлап,
йолга миндим, –
деп язады шаир.
Суюн Имамали увылы ана тилин «айбат тилим, аьйдик тилим» деп суьеди. Сол тилди йойытпасак, халкымыз да йойылмас деген ойды бизге ашык этип айтады ол «Ногай тилим» деген ятлавында.
Меним эсимде кайтип «Тандыр» деген повестьти биринши кере окыганымды. Мен оьзимди Рабият деп коьретаган эдим. Кыздай окытувшы болып, халкыма пайда аькелермен деп ниет эткенимди де эсиме аламан. Сонъында да неше кере де бу повестьти окыдым. Кашан да, юректеги сезимлер баскаланганлар, болса да окувдан кайтип коьнъилим йылувлыкка толып кеткенин сезбей болмадым. «Тандыр» эм «Ювсан» повестьлер баспаланганда, коьп йылы соьзлер туьрли журналларда, газеталарында шыктылар. Кайдай коьп хатлар келетаган эди язувшыга. Солардынъ бирисинде белгили адабиат критиги Наталья Владимировна Капиева булай язады: «Баалы эм сыйлы Суюн! тандыр уьшин Сизге уьйкен савбол айтаман. Китаптинъ атын кишкей арып пан эм кавычкаларга алмай неге язганымды оьзим де айтаялмайман. Маьнеси, эш те, онынъ шынты «тандырлыгында» болар. Сиз бек тувра бергенсиз китапке мундай атты, неге десе кавказшыга оьз тандырынынъ сыйыннан уьйкен бир зат та болмаяк. Тандырга китаптинъ туьз ниетлик эм тувган Элге алал болувлык тематикасы да аьлемет аьруьв келисип келеди.
Сизинъ китабинъизди асыкпай, аьруьв эс берип окымага меним заманым болды эм ол меним коьнъилимди кувантты».
Суюн Капаевтинъ яратувшылыгы увылы Иса Суюн увылына да коьшкен. Кашан да, онынъ яратувшылык йолы баска, ол адабиатта оьз йолын алып барады, эки йол баскаланса да, бир-бирде Кобан ман Теберда кимик, косылган ерлери де болады. Иса Капаев те, атасындай болып, яратувшылыгы ман, оьнери мен оьзининъ ногай халкына куллык этеди. Атасы акында эскеруьвлерде де, юрегинде де атасын энъ де баалы эм аьзиз аьдемим деп саклайды.
«Коьп сийрек байлык сандыкка салынып йыйылгандай, коьплеген такпаклар, эртегилер, айтувлар атамнынъ эсинде сакланып туратаган эдилер. Коьнъили онъайлы заманда, ол соьзин ятлавландырып, шувмакландырып, кенъесин такпаклап айтпага суьетаган эди. Онынъ сосы сийрек нышанын оны ман айкаскан баьри аьдемлер де биледилер. Китаплеринде де соьзлерин шыйратып соьйлеген сондай баьтирлери коьп. Меним оькинетаганым – онынъ такпаклы соьйлеп билуьвин, таварыхлы тавысын диктофонга яза турмага керек эди. Онынъ булай яшавда соьйлеген тил шеберлигин тавып болмас куьн келеегин кеш туьсиндим. Сонынъ уьшин мен ниетимди толтырайым деп, эскеруьв язувымды баслап турыман. Атамнынъ оьткен йолы – яшав дериси экенин онынъ акында ойлаган сайын терен анълайман. Онынъ турган турмысынынъ оьзи де, айткан соьзи де, эткен иси де – дерис эм уьлги.
Мен бир повесть язып баслаганда, эринип пе, арып па, коьнъил етпей ме, не де болсын язувымды токтатып, аьри-бери сылтавлар тавып юретаган эдим. Соны анълаган атамнынъ мага айткан соьзлери булай болды: «Аьдем авыр болса, тагы да бек авыр болады. Сонынъ уьшин, балам, мен оьзимнинъ коьнъилимди кыздырып юремен. Аьдемнинъ коьнъили – ол канаты. Аьдем мырат пан, ниет пен яшайды. Язган зат та сол. Язаякпан, муна затты битиреекпен деп оьзинъди кыстап олтыртпага керексинъ. Коьнъил болса, болмаса деген затлар – бос, оьзинъди алдав.» Бу соьзлер мага йырма ясымнан арткан шакта айтылганлар. Соннан бери бу анълам яратувшылык исиме ярыклыгын тоьгеди.
Атам тыныш яшав яшаганы йок. Сол заманларда яркынлыгы, зейинлиги, ойшылыгы болган язувшыларга каерде де енъил болмаган. Анавын язып болмайды, мунавын айтпага ярамайды дегендей коьп оравлыклар салынганлар, аьли тыйдажылыклар да этилгенлер. Миллет язувшыга болса, боьтен де кыйын болган. Язган затларын терисиннен анълавга аькететаганлар коьп шыкканлар.
Атам яшавда айлак сейирли аьдем болган. Ол дуныядан тайган сонъ, аьдемлер мага онынъ акында таьвесилмес хабарлар айтадылар. Олардынъ сол соьзлеринде атамнынъ келбетин коьрип, ишим йылынады. Онынъ ярк-юрк эткен кувнак, танъ, коьнъилшен, яшав, аьдем суьер болганын айтадылар». Кайдай йылувлыкка толган сыдыралар. Бу эскеруьвлер 2001-нши йылда язылган. Сол йыл дуныядан кешип кетти Суюн Имамали увылы Капаев. Язувшылардынъ яшав йолы бир де тыныш болмаган. Шынты шаирлер оьз янын аямайдылар, бирерде янып та соьнедилер. Сондай таза, уллы талаптынъ иеси болган инсанлар халкымыздынъ эсинде, юреклеринде дайымларга каладылар.
О, сен, инсан!
Кимди бу деп сорасанъ,
Бу дуныядынъ
Яратылган кулыман.
Мактанмайман,
Асылымды айтаман:
Ногайлыдынъ
Кишкенекей улыман, – деп айтады язувшы.
Мен онынъ соьзлерин туьрлендирмеге йигерлик алып, ногайымнынъ кишкенекей тувыл, данъклы эм уллы увылы болган эм дайымларга болаяк Суюн Имамали увылы Капаев деп айтаман.
Г.Бекмуратова.
Суьвретте: С.Капаев.