Авлакларды шынты кепте баалап эм суьйип билуьв, менимше, орманларсыз толы тувыл. Ярыгы аьр бутакта яйнаган, койы коькшил туьтиндей узактан коьзге коьринген, топыракты ала топан еллерден саклаган орам йолаклары арасында шоьл табиатынынъ янга якынлыгын сезесинъ. Орманлык куллыгы – ол сав бир неше аьдемлердинъ тек кесписи эм каьри тувыл, сайлаган сав оьмир бактысы экенин мен мунда коьп йыллар ислегенлерден билемен. Олардынъ несили орманлык исин де, орманлардынъ оьзлерин де янларыннан айырылгысыз каны кепте исси коьретаган аьдемлер эди. Сондай исине алал, ата юртын таза юреклери мен суьетаган орманшылар ман танысувымды бу яшавдынъ бир ийги кезеги болган болар деп санайман.
Оьткен ХХ юзйыллыктынъ 50-нши йылларына дейим Ногай шоьллигинде орман деген зат болмаганы ясуьйкен несиллердинъ аьли де эсинде. Баьри зат та 1954-нши йылда Караногай орманлык участогы ашылувы ман басланды. Онынъ биринши директоры Валентин Иванович Кабалалиев, оннан сонъ Виталий Степанович Ермолаев район ерлерине биринши орман йолакларын олтыртып турган аьсеринде, орманлык хозяйствосынынъ келеектеги директоры Адильхан Янмурзаев тенъи Базарбай Аджиев пен бирге Сырт-Осетиядагы Алагир каласындагы орман техникумын кутылып, янъы тек орманшы кесписин алган эдилер. (Оларды сонда онълап йиберген де В.Кабалалиев эди). Олар биринши кеспили ногай миллетли орман кадрлары болып саналадылар. Сонъында Адильхан Салимсолтан улы Новочеркассктагы инженер-мелиоративлик институтынынъ орманлык хозяйство факультетин окып битиреди. Соьйтип, халкымыздынъ биринши ерли орман специалистлери шыктылар.
Адильхан Янмурзаев Ногай район механизмлестирилген орманлык хозяйствосында 1975-нши йылдан лесничийдинъ ярдамшысы болып ислеп баслаган. Сол куллыгында ислеятып, ол уйгынлавшы болымлыгын, терен кеспи билимин, политикалык анъламлыгын, аьдемлер мен ислеп болатаганын коьрсеткен. Сондай хаьсиет белгилери уьшин болар оны 1987-нши йылда район еринде янъы ашылган орманлык питомнигине басшы этип беркитедилер. 1992-нши йылдан алып А.Янмурзаев Ногай орманлык хозяйствосын етекшилеген. Сол йыл питомник пен орманлык хозяйствосын бирге костылар.
Адильхан Салимсолтан улы орман питомнигинде баалы кум беркитуьвши эм терек-куваклык йыныслы орман оьсимликлерин базисли орман питомниклеринде оьстире берип эм селекциялык негизинде орман урлыкларын оьрленте келип, район отлакларынынъ эм республикадынъ коьшимли малшылык ерлерининъ онъайлыгын арттырув исине оьз косымын эткен. Ол коьшпели кумларда орман культураларын оьстируьв иси мен де каьр шеккен. Дагестан Республикасы бойынша Россия МПР табиат ресурсларын эм тоьгерек якты саклав бас управлениесининъ етекшиси А.Янмурзаевти йогары савгага тийисли этуьв кагытында булай деп язган: «Оьткен 5 йыллар ишинде Ногай орманлык хозяйствосынынъ орман фондынынъ ерлеринде орман культуралары 3010 гектар майданларда олтыртылган. Баалы кум беркитуьвши орман оьсимликлерининъ 19 миллион олтыртув материалы оьстирилген. Агашлык-куваклык кум беркитуьвши йыныслы орман культураларынынъ 7 мынънан артык яхшыртылган урлыклары йыйылган. Ол келеектегиди бек аьруьв коьрип болады эм коллективтинъ куьшин ис производствосынынъ хайырлыгын арттырувга, производстводынъ ишки резервлерин излестируьвге эм кулланувга каратады».
Адильханнынъ орманшыдынъ куллыгын сайлавына онынъ атасы, Уллы Аталык согысынынъ катнасувшысы Салимсолтан да себеп болган. Салимсолтан-агай Шобытлы йылгасынынъ ягасында 10 гектардай ерге юзим, куьреге, шабдал, аьлбели, алма, кертпе тереклер олтыртып, емис бавын оьстирген. Соьйтип эсли бавшы кумлы далада да шешекей аттыртып, бавлар асылламага болаяк деген акыйкатлыкты беркиткен. Онынъ иси увылына энъ де яркын коьрим эди.
Адильханнынъ ис етимислерининъ энъ маьнелиси сол: ол бириншилерден болып район еринде эки негизли орманлык питомниклерин туьзуьвди баславшы. Соьйтип районга кум беркитуьвши олтыртув материалларды кырдан аькелуьв койылып, соларды тувра еринде оьстирип басладылар.
«Ногай шоьллигининъ бас баьлеси – ол кургаклык, эсетаган давыл еллер. Малшылыкты оьрлентуьвде бас орынды отлак оьсимликлери тутадылар. Солар ерлердинъ мал багылувдан себеп бузылувынынъ алдын шалып калмай, малга азык, котанларды эм отарларды иссиликтен эм елден сакламага керек боладылар. Бу ногай орманшыларынынъ куллыгынынъ энъ де бас яваплы участогы болады. Аьдемлер соны анълайдылар эм сонынъ уьшин бизим бас байлыгымыз: ол – аьдемлер, бизим орманлык хозяйствосынынъ баьри куллыкшылары деп санаймыз. Олардынъ аркасы ман биз орманлык фондынынъ 9668 гектар ерлеринде орман оьсимликлерин олтырттык, совхозлар эм колхозлар эгин кырларында 1792 гектар эгин саклавшы орман йолакларын, 17980 гектарда отлак-ем оьсимликлерин оьстирдик. Базисли орман питомниклеринде 60 миллионнан артык пайдалы, кургаклыкка шыдамлы кум беркитуьвши яс тереклер оьстирдик, солар Калмыкиядынъ, Волгоград эм Астрахань областьлерининъ, Ставрополь крайынынъ эгитилген отлакларын кайтадан туьзетуьв уьшин соларга йиберилгенлер. Дайымлык орман урлык участокларында кум беркитуьвши орман оьсимликлердинъ 95 тоннадан артык урлыклары йыйналып аьзирленген», – деген А.Янмурзаев оьзининъ шыгып соьйлевлерининъ бирисинде.
Орман питомниклеринде 2002-нши йылда яс орман культураларын оьстируьв бойынша етисилген производстволык коьрсетимлери уьшин Ногай орманлык хозяйствосына РФ Табиат ресурслар министерствосынынъ 2003-нши йылдынъ 18-нши навруз айындагы 209-ншы номерли буйрыгы ман «Россия Федерациясынынъ йогары культуралы питомниги» деген ат берилген.
А.Янмурзаев орманлык хозяйствосын онынъ энъ де авыр, элде баьри зат та бузылып турган 1990-ншы йылларда басшылады. Элде эмишлик болган болса, ондай етекшилер не шаклы ийги ислер этпеге болаяк эди сол йылларда. Ол хыйлы заман узагында онынъ техникасын, боьтен де алтыннан да баа сулыплы ерли кадрларын шашыратпай саклады. Баьри кыйынлыкларга, кыйын акынынъ тоьменлигине де карамастан, орманшылар оьз ислерин намыслы бардырдылар.
Журналистлик исим бойынша мен Ногай орманлык хозяйствосы ман 1987-нши йылдан алып тар байланыс тутаман. Эсимде, А.Янмурзаевтинъ баславы эм ол замандагы Ногай район администрациясынынъ аькимбасы Аскер Муса улы Аджиевтинъ аьрекети мен Терекли-Мектеб эм Нариман авыллары аралыгын бийлеп бараяткан кумларды токтатув ниет пен яс орман оьсимликлери олтыртылганы. Олтыртув материаллары савлайы да ерли питомниктики эди. Орманшылар Ахмат Кусегенов пан Кожахмет Заргишиев (яткан ери ярык болсын) сол участокты кешеси-куьни мен саклав аркасында бу ердеги кумлар токтатылды.
Адильхан Янмурзаев оьз заманында белсенли ямагат исин де юриткен. Ол бир неше кере район Депутатлар йыйынына депутат этилинип сайланган, Ногай район администрациясынынъ Координационлык советининъ агзасы болган. 1990-ншы йылда Москвада Савлайсоюзлык орманшылар курултайында делегат болып катнаскан. Волгоград каласында 2002-нши йылда кумланув ман куьресуьв бойынша халклар ара конференциясында доклад пан шыгып соьйлеген. 1999-ншы йылда Ногай орманлык хозяйствосы Россиядынъ орманлык хозяйствосынынъ федераллык службасынынъ коллегиясынынъ токтасы ман П.Г.Антипов атындагы Савлайроссиялык конкурсынынъ енъуьвшиси болган. Ол соны ман бирге Дагестан, сонъында Россия Федерациясынынъ ат казанган орманшысы деген бийик атларды казанды, экономикалык илмилерининъ кандидаты да болды.
Адильхан Салимсолтан улы журналистлер мен аьллеспеге бек суьетаган эди. Ол йылда бир-эки кере газетамыздынъ хабаршыларын да конакка шакырувды тап аьдетке дейим киргисткен етекшилердинъ бириси эди. Боьтен де 1995-нши йылдынъ июль-август айларында Ногай орманлык хозяйствосынынъ мерекесине аьзирлик коьруьв мен байланыста биз оны ман район орманларынынъ хыйлы кесек ерлерин айланып шыктык. Терекли-Мектебтен баслап, Нариман, Червленные Буруны, Карагас авыл орман участокларында болдык. Мен сол заман биринши кере арша орманлыгын коьрдим. Аьр бир орман участогы, аьр бир орманшы акында ол юрек йылувлыгы ман хабарлады. Эм кайсы ерде де берекетли ас-сувы ман бизди сыйлайтаган эди. Ол бизге деп туьзетаган ас сыпырасынынъ молшылыгы аьлиге дейим эсимнен таймайды. Орманшылардынъ берекетиннен татпай кеткен аьдемге ол оьпкелер эди. Онынъ заманында, неге десе орманлык хозяйствосында айырым ярдамшы хозяйствосы болган.
…Аьр аьдемнен де ерде кайдай болса да бир ыз яде ат калады. Яхшы яде яман деген. Адильхан Янмурзаевтинъ яшавы бек анъсыздан замансыз уьзилсе де, оннан тувып-оьскен ногай ерине оьлимсиз ыз, ийгилик пен эскерилетаган аты эм авлакта ярык ясыл катебидинъ туьсиндей ол оьз йолдаслары ман оьстирген орманлар калдылар. Орманлар – онынъ ата юртына салган кы- йыны, яшав кысмети эм дуныяда энъ таза оьмирлик эстелиги. Оьмирлик дегеним, сол орманлардагы тереклер тамырларыннан, олардынъ бутакларындагы урлыкларыннан янъылары оьсип, бизди оьзлерининъ коьрки мен коьпке дейим куьезлентип тураяклар.
М.Ханов.
Суьвретте: А.Янмурзаев эм К.Кельдасов
