Карагустай канатын эркин яйган Караногай авлагымнынъ авылларында бурынгысы не туьрли ис те шеберли колларыннан келген аьдемлер оьмир суьргенин эндигиси тек «оьлен билер, шоьп билер» дегендей. Оьтти ол несил бизим дуныядан ахырысына. Тувмагандай болды да калды… Тек яшавда бир зат та босына болмайды, ызын каерде болса да, бир ерде, кимде болса да, биревде калдырады. Аьвелде Куьнбатар авылында шоьмишли ас ырувыннан Зекерья Бальгишиев (Кудай ога тынышлык берсин) бурынгы халк саз алатлары: домбырада, муьйизде, сыбызгыда шанъын шыгарып ойнайтаганлардынъ бириси эди. Ол тек бу алатларда ойнап калмай, соларды ясавга да уста болган.

… Коьпте коьшкен аталардынъ топырагына Зекерья, ондай баска оьнерли аьдемлер. Болса да буьгуьнге дейим Кара-Сув авылында онынъ увылы Кайтарбий яшайды. Кайтарбийди мен ол аьли де халкымыздынъ «Айланай» фольклор-этнографиялык ансамблинде катнасатаган йыллардан алып таныйман. Бу йыр эм биюв коллективин туьзуьвши Сраждин Батыров (Кудай ога тынышлык берсин) оны ансамбльге карап турып шакырмаган. Ол, элбетте, Куьнбатардагы Бальгишиевлердинъ талаплы аьели акында эситкен болар. (С.Батыров бу ансамблин туьзуьв уьшин ногайлар яшайтаган коьп авылларга барган).

Аьлемет аьдем Кайтарбий! Буьгуьнлерде шоьлдеги авылларымызда ондайлар калмаган демеге керекпиз. Ол 1958-нши йылдынъ 15-нши коькек айында ярлы эгиншидинъ уьйкен татым аьелинде Куьнбатар авылдынъ сырт-куьнбатарындагы Бажиган авлакларында тувган. Сол ок 1958-нши йылдынъ кырк кийик айында онынъ аьели Бажиганнан аьлиги Куьнбатар авылына коьшеди.

– Меним атамнынъ атасы Аьжимолла (Кудай ога тынышлык берсин) Караногайда белгили сурнайшы болган. Онсыз шоьлдеги бир той да оьтпегендир, оны билмеген аьдем болмаган. Мен оьзим де оны коьрип калдым кайтип ол авылымыздагы Бекмырза Магомедовтынъ тойын оьткергенин. Оьзимнинъ атам оны ман бирге тойларда барабан согатаган эди. Анам Абидат халк сарынларын, йырларын уста йырлавы ман белгили болган. Сол себептен аьелимизде баьримиз де йырлавшы, миллет саз алатларында ойнавшылар болып, мен бала шагымызда оркестрге усаган бир зат туьзип, ойнайтаганымыз эсимде тап туьнегуьндей. Сол «оркестримизде» авылдасым Алибий Романов та катнаскан, – деп эскереди К.Бальгишиев.

Кайтарбий аьли де 1966-ншы йылда авыл школасынынъ баслангыш классында окыган шакта Сайдат Исмаил кызы Куруптурсунова класс етекшиси эди. 7-нши ноябрьге, ол йылларда уьйкен байрамга, класслар арасында художестволык аьрекетининъ уьйкен конкурсы белгиленген эди. Сонда Сайдат Исмаил кызы ога: «Кайтарбий, сенинъ аьелинъ музыка яктан уста ша, аканъа айттагы, сага бир номер аьзирлемеге коьмек этсинлер», – деп тиледи. Кайтарбий сол куьн ок келип атасына билдиреди.

Конкурска бир юма калган. Атасы бир кесек заман ойланып турды да сонъ: «Мен сага оьз атайымнынъ «Ортекесин» ясайым», – деди («Ортеке» – ол агаштан ясалган кувыршаклар. Соларды айырым кутыктынъ уьстинде домбыра шалатаган кол бармакларына йинъишке йиплер мен байлап, домбырады шерткенлер. Домбыра шертилгенде, кувыршаклар кутыктынъ уьстинде каргып-шоршып бийигендей боладылар). Атасы уьш кешеден алатты ясап битиреди. Сонъ кедесине оны кайтип ойнатувды домбырада коьрсетеди. Соьйтип, Кайтарбий сав школады сукландырып, конкурста 1-нши орынды алады.

Бала эм яслык йыллары шоьл уьстиннен йылысып оьткен булытлардай оздылар. К.Бальгишиев оьсип уьйкен болганда аталарынынъ «Ортекеси» мен кайда тек бармаган. Сраждин Батыров 1986-ншы йылда, янъы фольклор-этнографиялык ансамблин туьзеятканда, К.Бальгишиевти сонда да «Ортекеди» ойнатпага, муьйизде, кылкобызда бурынгы халк анъларын шалмага тиледи. Сонъында янъы курылган «Айланай» ансамбли мен ол Черкесскке, Ставрополь крайына, Каракалпакстанга, Астрахань областине, 1988-нши йылдынъ ызында Москвада «Шире круг» концерт программасында катнаспага барган.

1976-ншы йыл К.Бальгишиев Дагестан маданият-ярыкландырув училищесин окып кутарып, Кара-Сув авылындагы маданият уьйининъ директоры болып, школада, балалар бавында куллык этеди. Ол Кара-Сув авылында хыйлы балаларды, ясларды домбырада ойнавга уьйретуьвге коьп кыйынын салган. «Аьли меним исимди йырлавшылар Фарида Шомаева, Гульмира Аджатаева, Саниет Копиева юритедилер», – дейди ол. Онынъ «Ортекесин» де Алтынай Байманбетова усташа ойнатады.

Буьгуьнлерде Кайтарбий Бальгишиев – пенсияда. Бос заманларында ол йырлар, ятлавлар да язады. Ногай шоьллигинде, айтпага, алдынгы йылларда онынъ «Кол явлыгынъ булгашы», «Сакина» эм баска йырлары яс-явка арасында, той-яхшылыкларда йырланатаган эдилер. Ол 1991-нши йылда, Эдиге эпосынынъ 600 йыллыгына багыслап, оьзининъ гимнин де язып караган.

Оьнерли аьдемлердинъ бактылары тыныш болып озбайды. Кайтарбий Бальгишиев те яшавында аз кыйынлык коьрмеди, ама ол сынмады, буьгилмеди, кене сол сынавлардан беркип шыкты.

– Мен оьктемсиймен ногай халкым ман, тувган Куьнбатар авылым ман, оьзимнинъ ас тайпам ман, – дейди ол. – Аслар бурынгы тарихте оьзлерининъ яркын ызларын калдырганлар. Биздеги Эдиге, айтылган йыравымыз Шал-Кийиз, Шора-баьтир, эл арасында белгили Сраждин Батыров, Яхья Кудайбердиев эм баскалар халк арасында айтылган ислери мен белгили. Буьгуьнлерде меним сол колымда – домбырам, онъында – сыйлы Куран китаби. Аталарымыздынъ динине кайттым, аьр бир мусылман аьдемине парыз бес намазымды кылып, баьри дин аьдетлерин тутаман.

АНАМ
Кеше-куьндиз койып уйкы навасын, 
Бесигимнинъ сен касында олтырдынъ. 
Йырлап мага, анам, ногай йырларын 
Яслыгымды ярыклыкка толтырдынъ. 
Кетти куьнлер, озды йыллар, мен оьстим, 
Канатланып уштым тувган уядан. 
Балалык пан байлы йипти мен уьздим, 
Разылыкты алып аьзиз анадан. 
Узак элде, алыс ерде болсам да,
Сени эске йылувлык пан аламан. 
Куванып та, куьрсинип те алсам да, 
Ак йоллар ман, анам, сага кайтаман. 

Макаламды оьнерли авылдасымыз Кайтарбий Бальгишиевтинъ сондай бир ятлавы ман кутараман.

М-А.Ханов.

Суьвретте: К.Бальгишиев белгили ногай йырлавшы Арсланбек Султанбеков пан.