Тавлылар 1830-ншы йыл коьп миллетли бирлик патшалык–имамат туьзгенлер. Онда мышыгызлар, ингушлар, аварлар, лезгинлер, лаклар эм Дагестаннынъ баска халклары киргенлер. Имам Шамиль – Кавказ тавлыларынынъ белгили аьскер басшысы, Сырт-Кавказ халкларынынъ миллет баьтири деп саналады.
Шамильдинъ биринши насихатшысы Адиль-Мухаммад болган. Йырма ясына Шамиль логика, язув, араб тилининъ, риторикадынъ, йогары философиядынъ курсларын окып тамамлаган.
Шамиль Кавказ согысында катнаскан. Орыс аьскерлери Гимры авылын курсап алганда, ол имам Гази-Мухаммад пан бирге болган. Согыс операциясы ман генерал А.Вельяминов етекшилеген. Сол заман авыр яраланган Шамиль орыс аьскерлериннен кашып кутылган, Гази-Мухаммад болса ян берген.
1840-ншы йыл Шамиль мышыгыз халкынынъ курылтайында катнасады, сонда оны Шешеннинъ эм Дагестаннынъ имамы этип сайлайдылар. Имам Шамиль куьнбатар Дагестаннынъ эм Шешеннинъ баьри ямагатлыгын биргелестирмеге куьш тапкан. Ол мусылманлардынъ каьфирлерге карсы киели согысы – газаваттынъ окувына таянган. Ол тавлыларды оьзлерининъ бойсынмаслыгы уьшин куьрестирген. Шамильдинъ акында язган аьдемлер, туьзилген аьдетлер бойынша, ол юзйыллыклар яшамага тийисли деп шакырувлар эткенин белгилегенлер.
Туьрли заманларда Шамильдинъ аьскерлерининъ саны 30 000 дейим еткен. 1842-нши йылга тавлыларда оьзлерининъ артиллериясы болган, олардынъ коьбиси орыс аьскерлериннен калган, сонъ тавлыларда оьзининъ савытлар ясайтаган заводы да болган.
Крым согысы басланганда, Турция Шамильди оьзлери мен бирге Россияга карсы турмага шакырган. Осман патшалыгына имаматтынъ косылганын Шамиль суьймеген эм Крым согысында биревдинъ ягында да согыспаган.
Парижде татымлык акында келисуьвге кол басылган сонъ, Россия оьзининъ куьшлерин Шамильге карсы каратты. 1859-ншы йыл имам орысларга есирге туьсти. Соны ман Кавказ согысы тамамланмаган, ол тагы да 5 йыл узагына созылган. Шамильди орыслар Москвага аькелгенлер, онда ол патша ман йолыгыскан. Сол йолыгыстан сонъ Шамиль аьели мен Калугага яшамага коьшеди.
1866-ншы йыл Шамиль оьзининъ увыллары ман Россияга алал болмага ант берген. Оннан сонъ тезден Шамильди патшадынъ увылынынъ тойына да сыйлы конак эсабында шакырдылар. Эки йылдан сонъ орыс патшасы тавлыдынъ ден савлыгы осалланганын билип, ога Киевте яшамага разылык берген. Бир йылдан сонъ, Шамильге 72 яс толганда, патша имамга Меккага аьжилик коьрмеге бармага да ыхтыяр берген. Онда Шамиль оьзининъ увыллары ман кеткен. Бас деп олар Стамбулга келгенлер, караша айында олар Меккага еткенлер. 1871-нши йыл имам Шамиль Мединада ян берген. Оны аль-Баки деп аталган оьликте коьмгенлер.
Аьдемликтинъ тарихинде уллы аьдем имам Шамиль оьлгенли уьстимиздеги йылдынъ увыт айында 150 йыл болды.
Н.Кожаева.
Суьвретте: имам Шамиль.
