Яс несиллерге коьрим этпеге болган зейинли, айтылган, оьзиннен сонъ ыз калдырган ердеслеримиздинъ атларын эм эткен ислерин ясларга еткеруьв бек маьнели.

Уллы Аталык согысынынъ ветераны, СССР Журналистлер Союзынынъ агзасы, ногай ясларынынъ насихатшысы Хайрудин Аджи-Даир увылы Лукманов акында Ногай районында «ясыуьйкен», «ат казанган» деген соьзлерди косып аьдемлер айтатаган эм уьйкен сый этип оны тынълайтаган эдилер. Ол яшав акылынынъ булакларын атасыннан алган болар. Аджи-Даир Лукманов болса, район газетасынынъ типографиясында «наборщик» болып ислеген, айлак терен билимли болмаса да, ол ногай фольклорынынъ эпос йырларын ийги билген. Хайрудин Аджи-Даир увылы кишкей заманыннан алып билимге ымтылган. 1938-нши йыл Ачикулактагы орта мектебти окып тамамлап, Буйнакск каласындагы кооперативли техникумына окымага туьседи. Бир йылдан сонъ яс йигит оннан Кизляр каласындагы педагогикалык училищесининъ орыс тилининъ факультетине окымага коьшеди. Хайрудин Лукманов дайым да оьзининъ биринши окытувшысы, белгили ярыкландырувшы, ногай тилининъ грамматикасынынъ эм адабиатынынъ негизин салувшы Абдул-Хамид Шаршембиевич Джанибеков акында йылувлык пан айтатаган болган. Сонъ олардынъ йоллары педагогикалык училищесинде косылдылар. Окув ошагын кутарган заманда, Хайрудин Аджи-Даир увылы оьз окытувшысыннан «халкынъа бар, сен оьз халкынънын увылы, оларга сен керек» деген насихат соьзлер эситеди. Оьзек те, Хайрудин Лукмановты авыл балаларына билим бермеге болган кеспили куллыкшылар етиспейтаган мектеблерде караганлар. Ол орта мектебинде окытувшы, Ставрополь крайынынъ, Кизляр округынынъ Коясыл ВЛКСМ РК-нынъ биринши секретарининъ орынбасары болып ислеп юрген заманда согыс басланады. Хайрудин Аджи-Даир увылы согыска бармаска болатаган кагыты колында болса да, оьз эрки мен давга кетеди. Яс йигит 19 ясында согыстынъ отына карап абытлайды.
Хайрудин Лукмановтынъ согыс йылларында эткен йигитликлери, ол катнаскан урыслар коьп, баьриси акында айтып болмаймыз, тек мине биревинде токтайым. 1944-нши йылдынъ язы. «Багратион» операциясы. Командование СССР ман Польшадынъ япсарындагы Неман йылгады оьтпеге буйырык берген. Сол йылгадан сонъ Польша ери, армаган Куьнтувар Пруссия – герман фашизмининъ бас беркитпеси. «Плацдармды алмага, ысламага эм бизим куьшлер келгенше бериледи» – деген борыш бериледи. Бу буйырыкты толтырмага сый 220-ншы стрелковый дивизияга, Хайрудин Лукманов радист болып куллык эткен, 660-ншы артиллерия полкына туьседи. Плацдарм ядыралар эм атылувлар астында бизим аьскершилердинъ эм олардынъ етекшилерининъ уьйкен куьш салувы ман алынды эм ысланып турды. 660-ншы полкына уьстинликли согыс аьрекети уьшин «Неман» аты берилди, мундагы йигитлиги уьшин Хайрудин Аджи-Даир увылы Кызыл юлдыз ордени мен савгаланды.
Сонъ ол явдынъ еринде Германияда согысты. Алдыда йигитти кыйын кутылмастай куьнлер куьттилер. Солардынъ аьр бириси онынъ эрклигин сынагандай болдылар. Хайрудин Лукманов оьз йолдаслары ман бирге, коркынышсыз, оьлимнинъ коьзине карап, алдыга эм алдыга карап абытлады. Согысты баслаган, ол не мен тамамланаягын бир де айтып болмас. Ама совет аьскершиси тезден согыс кутылаягын эм енъуьв бизики болаягын билетаган эди.
Енъуьв куьнин 1945-нши йыл Хайрудин Аджи-Даир увылы Чехословакияда йолыкты. Ол Уллы Аталык согысынынъ коьп урысларында катнаскан, Калинин, Псков, Смоленск областлерин, Белоруссияды фашист баскыншылардан босатувда катнаскан. Онынъ согыс йоллары Польша, Венгрия, Румыния, Чехословакия, Австрия, Германия ерлериннен оьткенлер. Сол заманлар ишинде коьп уьйкен эм киши согыслар, яраланувлар, контузиялар болганлар, коькирегине коьп согыс савгалар илингенлер эм Йогары Бас етекшилевден 10 Разылык билдирилген. Хайрудин Лукманов 23 ясында согыстан кайткан. Алдыда тагы да тыныш болмаган йоллар. Райондагы туьрленислер ис аьрекетти белсен бардырмага талаплаган. Билимли яс несилди аьзирлев керек эди. Авыл еринде (50-60-ншы йылларда) куьш алып баслаган лекция-пропагандалык аьрекет окув-билимлендируьв исин алдыга тартады. Бир не шаклы заманнан сонъ Хайрудин Аджи-Даир увылы Саратов патшалык университетининъ тарих факультетин окып кутарады. Ол коьп йыллар Ногай районынынъ орта мектеблерининъ етекшиси болып ислеген. Х.Лукманов оьзининъ баьри билимин эм яшав сулыбын яс несилди тербиялавга багыслаган. Ол балаларды «сеними, шалысувы эм талабы бар аьдемге уьстинлик келер» деп уьйрететаган болган.
«Хайрудин Аджи-Даир увылы Лукмановтынъ сыры неде экен?» – деп коьп аьдемлер оьзлерине сорав бередилер. Оьзин сабыр этип юритип билуьви, акылы, аьдемди баскалардынъ арасында коьрнекли этеди. Инсаннынъ баалыгы онынъ яшавга танълык аькелетаган эдаплык байлыгында. Бу аьдемлер несиллердинъ сыйлап эслевине тийислилер. Баьрисине де белгили, «соьйлеятканды тынълавшы канатландырады». Оьзине тынълавшылардынъ эсин каратып болувы ман, Хайрудин Лукмановты соьз байлыгынынъ уьлгиси деп айтпага болаяк эди.
Бу йылдынъ кырк кийик айынынъ 21-нши куьнинде Хайрудин Лукмановка 100 йыл толаяк эди. «Эгер ол бу куьнлерге дейим, аман болган болса, коьплердинъ маьнели затларды ойламага эм яшавга шыгармага куьшлери болаяк эди, неге десе аьли де соьз бен куьресетаган ол тербиялаган патриотлар бар.
Р. Отарбаев.
Суьвретте: Х.Лукманов.