Дагестан еринде тукымлы койлар эм козылардынъ XXIII Россиялык выставкасы озгарылганы бу тармактагы исти аьруьв билетаган аьдемлер уьшин толайысы анъламлы. Эгер ызгы йылларда республикада аьдеттеги койшылык тармагы энъ коьп мал саны (4,5 миллионнан артык) эсабында экономикадынъ эм авыл хозяйство тармагынынъ айырым секторындай болып белгиленетаган болган болса, буьгуьнде Дагестаннынъ кой асырав-саклав ман каьрлевшилердинъ селекция исинде эм азык-туьлик рыногына йогары сапатлы эт продукциясын шыгарувда алдышы орынларды бийлемеге ыхтыярлары бар.
Сырагысында тек ишки рыногында тувыл, шет эллерде де сый ман пайдаланатаган дагестан кой эти акында соьз коьтердилер. Элимиз бойынша болдырылатаган баьри юннинъ доьртинши шериги де – Дагестандыкы. А дагестан селекционерлерининъ эм зоотехниклерининъ, бир затка да карамастан, айырым койлар тукымын асырав-саклавга етисуьв уьстинде каьрлеви, соьзсиз де, Россиядынъ малшыларынынъ алдышы производстволык эм илми продукциясын кенъ яюв эм пропагандалав уьшин Дагестаннынъ выставка майданы бек келисли деп санамага негиз бар. Республикадынъ Гуниб районынынъ «Чох» яде «Согратль» деген уьйкен эм баска хозяйстволарында койлардынъ россиялык меринос тукымы ман оьткерилетаган экспериментальлик ислери, бу яктан янъы сулыбын коьрсетуьв Дагестаннынъ аьлим-малшыларынынъ селекциялык исин тек байытатаганын белгилейди.
Ама, сондай выставкады уйгынлавшылар уьшин оьктемлигимиз болса да, мени кайдай ды бир оькинишли сезимлер бийледи: выставкада савлай Совет Союзына бир заманда белгили йыныслы койлар оьстируьвши Червленные Буруны оькимет заводынынъ продукциясынынъ йоклыгыннан да бек «Грозненский меринос» деген йибек юнли койлар тукымы туьп аягыннан йок болув кавыфлыгы барлыгы.
Айырым сапатлыгы эм бай юн беруьви мен белгили «Грозненский меринос» койлар тукымы (сонъында оны ногай кеби деп атаганлар) йибек юнли койлардынъ энъ бааланатаган тукымларынынъ бириси деп саналган. Сол замандагы Грозный областининъ аьлим-селекционерлерининъ актарув ислери эм ногай койшыларынынъ каныгыслы кыйын салувы 20-50-нши йылларда койлардынъ янъы тукымын шыгарувды канагатлаган (австралиялык кепти карыстырув сырагысында). Шоьллик ерининъ табиат аьллеринде малды оьстируьв уьшин аьлимлердинъ эм шоьл койшыларынынъ коьп куьш-куватлыгы керекти.
Совет Союзы заманларында «Грозненский меринос» койлар тукымынынъ йогары болымлыгы баска койлар тукымынынъ юн беруьвин ийгилендируьв уьшин баьри ерлерде де кулланылган.
Буьгуьн койлардынъ бу ногай тукымы йокка эсап аьлде, эм Дагестанда туьрли дережели специалистлердинъ бу аьлге себеплигин тийгистпеге шалысувлары ийги сырагыларга аькелмеди.
Янъыларда Каспийскте тукымлы койлар эм козылардынъ XXIII Россиялык выставкасы оьтуьвде койшылык тармагындагы аьл бойынша озгарылган тоьгерек стол барысында РФ авыл хозяйство министрининъ орынбасары Андрей Разиннинъ Сырт Кавказда койшылык тармагына оькимет ягыннан коьмек этилеек деп айтканы кайдай ды сеним ушкынларын тувдырады. Онынъ соьзлери мен, бу шаралар эндиги йылдан алып яшавга шыгарылаяк.
Ама СССР бузылганнан сонъ, «Червленные Буруны» йыныслы койлар оьстируьвши совхоз йок болып, туьрли инстанциялар етекшилерининъ бу яктан аьлди ийгилендирермиз деп айтканлары босына кетип, эндигиси сырагылар ийги болар деген сенимлик йок. Оькинишке, бу йыныслы койлар тукымы тек эсте калган…
Червленные Буруны авылынынъ ортасында аьлиге дейим аллеяда, бир сырага тизилгендей, Социалист исининъ Баьтирлери, йыныслы койлар тукымын оьстируьвшилерининъ ез бюстлери оьктем турады.
Энди, аллея бойы ман оьте берип, оьзинъ билместей коьзлеринъди тоьмен туьсиресинъ эм, коьз яслардай болып, Расул Гамзатовтынъ «Аьне дуныяда болганда…» деген соьзлерин эске туьсирип, онда койшылар ман йолыгысып, сонда ок, шаирдей болып, «Олардынъ коьзлерине карап болмаспан» деп тамамламага суьемен.
Амирхан Межитов,
«Единая Россия» ВВП ерли Ногай боьлигининъ толтырувшы секретари.