Быйыл май айынынъ биринде белгили ногай аьлими, язувшы, фольклоршы Джалалдин Магомедович Шихмурзаев тувганлы 85 йыл болаяк эди. Оьзи арамызда йок болса да, бу мереке онынъ тувган еринде маьнели оьзгерис эсабында озгарылар деп ойлайман. Яшавы онынъ яркын эм емисли эди эм сонъында коьп йыллар бойы онынъ тенълерининъ эм аьлимлердинъ куьндегилик исинде бардырылды.
Джалалдин Шихмурзаев Ногай районынынъ Кумлы авылында тувган. Мектебте 7-нши классты окып битиргеннен сонъ, 1956-ншы йылда, педучилищеге окувга туьседи. Сол ок йыл аьскер сырасына борышын толтырувга шакыртылады. 1959-ншы йылда, аьскерлик борышын толтырган сонъ, ВЛКСМ РК-нинъ 2-нши секретари болады. Сонъ Кумлы авыл сегизйыллык мектебинде окытувшы, завуч болып куллык этеди. 1965-нши йылда КЧГПИ-динъ филологиялык факультетин окып битиреди.
Сол заманда бир куьн «Дагестанская правда» баспа шыгармасын актара берип, СССР Илмилер академиясынынъ Дагестан филиалы тарих, тил эм адабиат институтына аспирантлар алады деген билдируьвге эс каратады. Коьз алдына янъылардагы студент йылларыннан суьвретлер келеди. Ол окытувшысы Муса Курманалиевич Курманалиевтинъ кайта-кайта айткан соьзлерин эсине туьсиреди: «Сиз, яс кызлар эм кеделер, оьз адабиатынъызды эм тилинъизди байытпага эм оьрлендирмеге керексиз. А онынъ уьшин арымай-талмай окып, оьз билимлеринъизди арттырмага керексиз». Эм сол эскеруьвлер онынъ аспирантурага туьспеге токтасканына себеплик этти.
Мырады онынъ толды. Аспирантурада 3 йыл окып, ол юзлеген илми куллыклар ман танысты, оьзи де онлаган макалалар язды.
Ол уьйкен кызыксынув ман белгили тюркологлар Кононовтынъ, Баскаковтынъ, Закиевтинъ, Севортяннынъ, Балакаевтинъ эм баскалардынъ ислери мен танысады. Сол йылларда туьрли йыйынтыкларда ногай тилиндеги маьселелер акында онынъ макалалары баспаланады, сол ок маьселелер бойынша ол илми-практикалык конференцияларда шыгып соьйлейди. Оьз алдына салган ногай тилин оьрлендируьвдей борышка намыслы эм айырым суьйимлик пен карайтаган Джалалдин Шихмурзаевти аспирантурада куллык этуьвге калдырадылар.
1976-ншы йылда Д.Шихмурзаевтинъ «Ногай тилинде йыймадынъ бас членлери, онынъ иштелиги эм авызлама айтылувы» деген монографиясы дуныя ярыгын коьреди. А оннан сонъ эки йыл оьтип, ол Алма-Ата каласында «Ногай тилинде соьз туьзилиси» деген темага кандидатлык диссертациясын яклайды эм филология илмилер кандидаты деген атка тийисли этилинеди. Сол замандагы Казах ССР-дынъ илмилер академиясынынъ член-корреспонденти, Казах ССР-дынъ ат казанган илмилер аьрекетшиси, филология илмилер докторы, профессор Балакаев онынъ кандидатлык диссертациясына йогары баа берген. Онынъ белгилеви мен, Шихмурзаевтинъ кандидатлык диссертациясы теория ягыннан тергевдинъ теренлиги мен, ашык сырагылар этилинген эм аян баа берилген мен баскаланады. Кандидатлык диссертация толысынша баьри талаплавларга яваплаган.
Институттынъ илми куллыкшысы болып аьрекет этуьв йылларында Д.Шихмурзаев пен 30-дан артык илми куллыклар баспадан шыгарылган, онда онынъ ногай тилин туьрли яктан тергегени коьринеди. 20-дан артык макалалары халк этнографиясына эм тарихине, ногай язувшыларына, олардынъ яратувшылыкларына баа бергенине багысланган.
Институтта куллык этуьви ога туьрли илми экспедицияларда катнаспага эп беретаган эди. Ол Ставрополь крайында, Карашай-Шеркеш Республикасында, Астрахань областинде эм ногайлар яшайтаган коьплеген баска ерлерде болган. Аьлиги заманда онынъ баьри йыйнаган эм язган материаллары Россия Илмилер академиясынынъ Дагестан филиалында сакланады.
Онынъ экспедицияларда ортакшылык этуьви Мурзабек-йырав, Алыпкаш Борашай, Наджиб Гасрий, Басир Абдулин, Фарид Абубекиров эм йыравлардынъ биографияларын толыстырмага коьмек этти. Шихмурзаевтинъ Махачкала, Тбилиси эм баска калаларда озгарылган илми-практикалык конференцияларда шыгып соьйлевлери де кызыклы болган. Айтпага, онынъ «Ногай тилинде кабардин-шеркеш соьзлерди кулланув», «Ат йыйма члениннен туьзилген фразеологизмлер» окыган докладларына эс каратылган. Коьп йыллар узагында Д.Шихмурзаев «Тувган ерим» альманахтынъ редакторы болган.
Онынъ коьп мыратлары яшавга шыгарылмай калды. Оькинишке, каты авырув яшавын кыскартты, ама савлай яшавы бойынша эткен исин аьлимнинъ ян косагы Уркиет Шихмурзаева бардырды. Онынъ себеплик этуьви эм байыр катнасувы аркасында 1993-нши йылда Махачкала каласында Джалалдин Магомедович пен йыйналган эм туьзилген «Ногай эртегилери» деген йыйынтык келбакланган эм дуныя ярыгына шыгарылган. Аьлимнинъ ызгы яшав йылларында Черкесск каласында онынъ «Ногай тилинде фразеологиялык соьзлик» деген китаби шыгарылган. Ога ногай тилинде кенъ кулланылатаган 2 мынънан артык фразеологизмлер киргистилгенлер. Бу соьзлик тек ногайлар тувыл, туьрли тюрк халкларынынъ окытувшылар-филологлар, язувшылар, журналистлер уьшин керекли китап болды.
Д.Шихмурзаев оьз халкына аьлим, шаир, язувшы эм фольклор йыювшы деп белгили. Онынъ биринши йолландырувшылары – Муса Курманалиев эм Зейид Кайбалиев.
Джалалдин Шихмурзаевтинъ калеми астыннан «Канлы йол» пьесасы, «Яшавда ызлар» эм «Йолыгыс» деген хабарлар эм повестьлер йыйынтыклары шыккан. 1980-нши йылда Дагестан Язувшылар союзынынъ 60 йыллыгына «Ногай поэзиясынынъ антологиясы» деген китап дуныя ярыгына шыгарылды, онда Шихмурзаевтинъ биографиясы эм бир неше ятлавлары киргенлер.
Ердесимиз, белгили ногай аьлими, шаир, язувшы, фольклоршы Джалалдин Магомедович Шихмурзаевтинъ илми яратувшылыгы ногай халкынынъ коьп несиллерине уьйкен асабалык.
Рабият Менлиалиева, Кумлы авыл китапхана заведующийи.
Суьвретте: Д.Шихмурзаев.
