Йыллар оьтип эсейген сайын биз оьз-оьзимизге бираз каты талаплавлар саламыз эм оьткен заманымызга кери бурылып оьзимизден: «Не затлар этилинди? Озган яшавымызда, эгер ол кайтараланса, бир зат сама туьрлентпеге суьер эдик пе?» – деп сораймыз. Сондай соравларды оьзининъ сав яшав оьмирин Дагестанга, сонынъ халкларынынъ художестволык маданиятына багыслаган Татьяна Павловна Петенинага берген эдим. Ол мага бир кыйналмаганлай: «Аз ислер этилинген, коьп этип уьлгирсем экен!» – деп яваплады.
Ярыкландырув эм педагогикалык ниети мен оьткерилген онынъ коьплеген выставкаларынынъ, яратувшылык проектлерининъ, лекцияларынынъ сырасына тешкеруьвли карасанъ, кайдай уьйкен куллык юритилгенин, коьп миллетли дагестан халкынынъ савлай маданият тармагын бийлеп алган белсенли яшав яшалганын коьресинъ.
Меним экинши соравыма ол: «Мен оьз заманымда эс бермедим, дурысын айтканда, заманында ок суьвретши Сраждин Батыров акында язалмадым. Ол мени дуныяды оьзининъ айырым коьз каравы ман коьруьви, суьврет ясавда аьлемет стили, оьзининъ тыскы коьрки эм оьз халкы – ногайлардынъ тарихине, маданиятына соьйтип те аявлы кепте каравы ман сукландырган. Мен Сраждин Батыров пан байланыста оьзимнинъ сондай янъылысымды туьзетпеге суьер эдим», – деп яваплады.
Ушыны ман, биз яшавда янымызда турганларга аз эс беремиз, сонъында уьйкен оькиниш пен анълаймыз, коьбисинше, суьвретши тек оьлген сонъ айтувлы болады эм ога тийисли белгиси бериледи… Дурысында, оьнерли аьдемге, боьтен де суьвретшиге, специалисттинъ ойы айлак та маьнели, ога онынъ колтыклавы таза ава кимик керек. Бирерде бир кишкей макаладынъ, айтылган ойдынъ оьзи де суьвретшидинъ яратувшылыгына карас тасламага, онынъ тавысын эситпеге амал береди. Ренуар, Ван Гог, Делакруадынъ, импрессионистлердинъ заманларында журналисттинъ, меценаттынъ яде суьврет саниятын анълайтаган аьдемнинъ ойы кайдай бийик маьнели болганын эсинъизге алып каранъыз. Заманлар туьрленмеген, суьврет ясав аьрекети ол кайсы заманда да излев, яшавдынъ буьлкилдеген тынысы, ямагаттынъ коьзге коьринмеген юрек согувы болып калады. Шынты оьнери бар аьдем бир заман да оьз-оьзин мактамас, оьзин алды сырага салмас, оьзине кайдай да бир онъайлыклар яде эс этуьвди талаплап тавысын коьтермес. Ога тек бизим маьне беруьвимиз, соьз бен коьтергишлевимиз оны коьнъиллендирмеге, кыйынлыкларды енъмеге, яшавын узайтпага болады.
Татьяна Павловна ман мен тек бир кере выставкада коьрискенмен. Биз оны ман хабарластык, ол Сраждин Батыровтынъ яратувшылыгы акында китап шыгармага карыж етиспейтаганы акында юрек авырувы ман билдирди. Сол саваплы иске оьзиннен бир кишкей акша карыжын калдырды. Сонъында бу карыж Сраждиннинъ айлак та бек зая болып бараяткан 4 суьвретин ярастырув уьшин шыгарылганын билдим. Бу зат, алал достынъ кол беруьвиндей, меним юрегимди иритти, неге десе суьвретлерди ярастырув кереги акында соравды мен коьптен бери коьтеретаган эдим, ама сол ис яшавга бир де шыгарылмаган. Сол заманда Батыровтынъ куллыклары тез ок ярастырувды талаплайтаган эдилер… Бу ис пен байланыста сонда белсенли ортакшылык эткенлердинъ баьрисине де: Аьдетли ногай маданиятын кайтадан тургызув эм саклав фондынынъ ваькиллерине – Владимир Уразакаевке, Ася Койлакаевага, Алтын Акбердиевага, Елена Жуковага, реставраторлар Мухтар Гаджиннаевке (Махачкаладан), Екатерина Канаковскага (Москвадан), Эдуард Агаларовка, Ногай район администрациясынынъ аькимбасы Мухтарбий Аджековка разылыгымды билдиремен.
Соны ман бирге буьтин ногай халкын мундай Фондтынъ ашылувы ман кутламага суьемен. Айырым кепте халк кол оьнершилигининъ аьлиги замандагы янды тырнаган осал аьлин белгилегим келеди: бизим коьз алдымызда этнографиядынъ толыстыргысыз кабаты – миллет кийимлерининъ атрибутлары, кыскаяклылардынъ бурынгы куьмис ыспайылыклары, уьй алатлары йойылувда. Эски куьмис алатлар баска миллетлердинъ ваькиллери мен сатылып алынувда… Оьсип келеяткан, эндиги де туваяк эм оьсеек несиллерге не затымызды коьрсетеекпиз? Бизим ортак бир ниетимиз – ногай халк саниятынынъ музейин курув Фондтынъ ис программасынынъ энъ де алды сырасында белгиленген.
Музейлерде ногайдынъ кол оьнер саниятынынъ экспозициялары осал эм ярлы кепте коьрсетилгенине эс этинъизши. Аьр кимге де намыс, уят эм аьйип тувыл ма? Оьзининъ художестволык асабалыгы акында ногайлар оьзлери каьр шекпесе, ол зат кимге керек экен?
Бу ерде мен Ногай шоьллигиндеги тоьбелерди ыхтыярсыз казатаганлар акында айтпай болмайман, неге десе коьз алдымызда ногайлардынъ эски шынты тарихин толы кебинде бузув юритилип турады. Бурынгы тоьбелердеги алатларды казып шыгаратаганлар эм соларды сататаганлар тарихшилерге бизим шоьл тарихимизди шайытлайтаган аян фактларды калдырмайдылар. Олар оьз тарихин оьлтирип, онынъ бетлерин аявсыз йок этуьвде… Кайтип олар сондай заттан сонъ оьзлерин ногайлар яде аьдемлер деп атамага боладылар?! Биз ямагаттынъ сыйына тийисли болмага суьйсек, ал деп оьз-оьзимизди сыйламага борышлымыз, неге десе бу дуныяда баьри зат та акшага сатылып болмайды. Бу баьри йырткышлык та аьли, бизим заманда, бизим баьри затка да уьндемей коьз астыннан каравымыз бан болаятыр. Ол зат солай болганда, биз эндигиси тек оьз кызыксынувларымыз ман яшайтаган болсак, ол заманда бизим оьзимизге бир зат болган, йолдаслар! Маданият, неге десе, ол да тири зат, ол да авырыйды, кыйналады, туьрленеди, оьледи. Коьплер маданият – ол маданият министерствосынынъ, маданият боьлигининъ куллыкшыларынынъ иси деп ойлайдылар, ама сол куллыктынъ тек административлик кесеги болады. Маданиятты халк оьзи туьзеди, ол яде бар яде йок! Дурыс, маданият министерствосынынъ ваькиллери, олардынъ ой теренлиги эм коьп затты билуьви, халкты эситип болувы ман коьп зат байланыслы, неге десе бавшыга тийисли онъыс оьстируьв уьшин тереклер олтыртканда усталык эм билим кереккенлей, оларга да исти онълы кепте туьзип билуьв керегеди. Оькинишке, коьп затты огырына йиберип койдык. Эндигиси соларды кайтадан яшавга эндирип, энъ де маьнелиси, маданият яктан тийисли кепте тербияланган, коьп затка яны авырыйтаган, оьз халкына куллык этпеге аьзир, интернационализм сезими, ама оьз маданиятына уьйкен суьйимлиги болган несиллерди оьстирмеге керекпиз.
Мен биз бир-биримизге эс берип карайтаган, ийги баславларды колтыклайтаган, оьз маданиятымызга коьмек этетаган эм соны баалайтаган аьдемлер болганымызды бек суьемен. Аьр бир оьнерли аьдем маданиятымыз уьшин айлак та баалы эм аьр кимди де ол аьли тири заманында баалап билейик!
Елена Жукова етекшилейтаган Аьдетли ногай маданиятын кайтадан тургызув эм саклав фонды уьйкен оьрметлик пен Татьяна Петенинады оьзининъ сыйлы агзасы этип алады, солай ок оны патшалык савгага тийисли этпеге эм Дагестан халкларынынъ маданиятына онынъ эткен косымына уьйкен маьне бермеге кенъес этеди.
Аклия Алиакберова.
Суьвретте: Т.Петенина.
