26-ншы шилле – ДР Конституциясынынъ куьни __________
Оьткен ХХ оьмирдинъ 80-нши йылларынынъ ортасында Россия Федерациясында, сонынъ эсабында Дагестан Республикасында да, ямагатымыздынъ социал-экономикалык эм идеологиялык негизлерининъ тамырыннан туьрленуьви мен байланыслы уьйкен туьрленислер болдылар. Солар патшалык политикада гласностьти, рынок экономикалык катнасларын, байырлыктынъ туьрли кеплерин, идеологиялар плюрализмин, коьп партиялар тармагын, властьлердинъ боьлинуьвин, халк властининъ туьрли кеплерин оьрлентуьвди белгиледилер. Сол себептен Россия законодательствосы ман Дагестан Республикасынынъ законодательствосы да туьрлене бергенлер.
Патшалыктынъ эм ямагаттынъ оьрленуьвининъ бас байлыклары «Конституционлык туьзилистинъ негизлери» деген анълам кебинде РФ эм ДР Конституцияларында беркитилгенлер. Соьйтип конституционлык туьзилисин кеплендируьв тенденциясы белгиленди, сога коьре патшалык конституцияга бойсынмага тийисли, ямагаттынъ идеаллары эм байлыклары ыхтыяр тармагы эм законодательство тармагы аркасы ман беркитиледи, аьдемнинъ ыхтыярлары эм эркинликлери ямагаттынъ йогары байлыгы деп танылады эм баьри де, патшалыкты да косып, законды тутадылар эм сыйлайдылар.
Конституционлык туьзилис – ол Россия Федерациясынынъ эм Дагестан Республикасынынъ СССР-дан сонъгы кенълигинде янъы ыхтыярлык кеби. Патшалык эм ямагатшылык туьзилисининъ негизлерин белгилейтаган алдынгы конституциялар ман тенълестиргенде, РФ-нынъ эм ДР-нынъ аьлиги замандагы конституциялары конституционлык туьзилисининъ негизлерин беркитедилер.
Россия Федерациясынынъ эм Дагестан Республикасынынъ патшалык туьзилислери РФ эм ДР Конституциялары ман белгиленген. РФ Конституциясы 1993-нши йылдынъ 12-нши карагыс айында алынган, ДР Конституциясы 1994-нши йылдынъ 26-ншы шилле айында кабыл этилинген Конституционлык туьзилисине халк власти, федерализм, социаллык патшалык, светский патшалык, политикалык эм идеологиялык коьп туьрлилик киреди.
Россия Федерациясынынъ эм Дагестан Республикасынынъ патшалык белгилери – ол элимиздинъ эм регионымыздынъ тарихи эм буьгуьнгиси. Солар элимиздинъ, республикамыздынъ тарих йолынынъ баскалыкларын, онынъ оьзге эллер арасында айырым белгилерин коьрсетеди.
Аьлиги замандагы баьри эллердинъ де патшалык белгилери бар. Тек ХХ оьмирде сав дуныяда парызлы бир аьдет токтастырылган – аьр бир элде оьзининъ герби, байрагы эм гимни болмага тийисли. Солар элдинъ тарихин эм аьлигисин, онынъ гражданларынынъ патриотизмин эм халклар ара аренасында элди коьрсетуьв белгиси, онынъ коьз карасы эм музыкалык келбети кебинде керекли.
2000-ншы йыл карагыс айында РФ Государстволык думасы РФ патшалык белгилери – герб, байрак, гимн акында законды кабыл этти. Бу белгилер Россия Конституциясына киргистилгенлер эм 70-нши статьясында беркитилгенлер. Россия герби – эки баслы карагус, байрагы – уьш туьсли (ак, коьк эм кызыл) триколор, гимни – композитор Александр Александровтынъ алдынгы СССР гимнине язылган анъы эм поэт Сергей Михалковтынъ янъыдан язылган соьзлери, 2000-ншы йылда РФ Президенти Владимир Путиннинъ указы ман беркитилген.
Дагестан республика кебинде 1921-нши йылда туьзилген. 1991-нши йылдынъ курал айында Дагестан АССР орынына Дагестан ССР деп аталып басланады, сонъында 1992-нши йылдынъ шилле айыннан алып Дагестан Республикасы деп аталып юреди. Дагестан Республикасынынъ патшалык туьзилиси 1994-нши йылдынъ 26-ншы шилле айында кабыл этилинген сонынъ Конституциясы ман коьп миллетли ортак бир боьлинмес республика кебинде токтастырылган.
Дагестаннынъ патшалык белгилерининъ бириси – сонынъ герби ДР Конституциясы ман тувыл, 1994-нши йыл 20-ншы казан айындагы ДР Оьр Советининъ Президиумы ман беркитилген Положение мен токтастырылган.
Сол ок 1994-нши йылда ДР Оьр Советининъ Президиумынынъ токтасы ман республика байрагы да беркитиледи. ДР байрагы да уьш туьсли триколор кебинде: ясыл, коьк эм кызыл туьсли.
Дагестан гимни болса 2003-нши йылдынъ 30-ншы казан айында беркитилген. Сонынъ авторы – халк артисти Ширвани Чалаев. Орыс тилинде гимнинъ соьзлери аьли де йок. Гимнге текстти авар тилинде Дагестан халк поэти Расул Гамзатов язган. Соны орыс тилине коьширип, гимнинъ тексти кебинде кулланадылар.
Россия Федерациясынынъ эм Дагестан Республикасынынъ патшалык белгилери бизим элимиздинъ, тувган еримиздинъ тарихин эм аьдетлерин оьзине киргисткенлер. Соларды аьр ким де билмеге эм сыйламага борышлы. Биз оьз элимиздинъ бурынгысы, аьлигиси эм келеектегиси мен оьктемсимеге керекпиз. Патшалыгымыздынъ уллылыгын эм куватлыгын коьрсетуьвши белгилери бизге ата-бабаларымыздан калганлар. Дагестан Республикасы болса оьзининъ тиллерининъ эм яшав туьзилислерининъ коьп туьрлилиги мен – баалы таслардан этилинген ыспайылыктай. Солардынъ аьр бириси уллы эм аявлы, баьриси бирге косылса, солардынъ баасына етер зат йок.
М.Юнусов.
