Ызгы йылларда бизим ямагатымызда тилимиз бен бирге аьдетлеримиз де йойылувы акында аз язылмаган эм айтылмаган. Халк аьдетлери – ол халктынъ яшавы, яны эм коьрки, оны баска миллетлер алдында баскалайтаган эм каьмбиллигин коьрсететаган бас белгиси. Солар тутылган ерде биз кайсы да бир халктынъ ыспайлыгын, акыл теренлигин, эдаплыгын коьремиз. Тутылмаган ерде…
Бу макаламда тек бир аьруьв аьдетимиздинъ (оькинишке, йойылган аьдетимиз демеге керекпен) акында соьз юритемен. Сонынъ тутылмаганы коьз алдында, менимше, коьзге тийген шоьп кимик кадалады.
…Аьр кайсы яхшылыкка барсанъ, сондагы ас курылган столлар артына олтырсанъ, кешигип келетаган аьдемлер берекет уьстиннен колларын узатып бир-бири мен саламласадылар. Боьтен де яслар. Соьз йок, бир-биримизди сыйлав аьдетимиз бар, кайсымыз да салам беруьвди мутпаймыз. Тек ас ашалып турган аьсерде саламга деп колды созув ол керексиз ис. Мундай аьдет бизде болмаган. Бурынгы атайларымыз уьйдинъ кырында бир-бири мен колларын сыгып, кушакласып саламласса да, уьй ишине киргенде, тоьрге шыгып ас берилгенде яде берилип турганда уьйдегилерге тек басын ийзеп саламын айтканлар. Ас ашалып, дуа этилген сонъ тек уьйге кирген аьдем олтырганлардынъ колларын алган. Атайлар берекет баьриннен де сыйлы, тоьрде олтырган агайлардынъ оьзлериннен де оьрметли деп санаганлар. Сол аьдеттинъ тамыры юзлеген йыллар кериге кетеди.
Сонынъ акында, эсимде, 1990-ншы йылларда газетамызга авылымыздынъ сыйлы ясуьйкенлерининъ бириси Йолманбет Агаспаров язганын билемен. Ол мысалы эсапта оьз макаласында белгили язувшымыз Суюн Капаевтинъ Туркиядагы ногайларда бу аьдет эндиги де кайтип бек тутылувын келтирген эди. Сонда, эгер ким болса да биревдинъ уьйине ас ашалып яде шай ишилип турган шакта кирсе, уьндемей берекетке якын болып ерлесуьви акында соьз барады. Астан сонъ дуа этилип биткенде, келген конак уьй ишиндеги аьр ким мен колласады. Менимше, ыспайы, яшавга келисли аьдет тувыл ма? Ол бир яктан аталарымыздынъ тазалыкты тутувын да ыспатлаган, неге десе кырдан келген аьдемнинъ коллары таза ма, тувыл ма экени онынъ бетинде язылмайды.
Соны ман бирге тагы бир затты белгилер эдим. Аьлиги заманда ясларымыз (бирерде эсин саскан кайбир ясуьйкенлеримиз де) орамда, уьйде, кырда бир куьп аьдемлерге йолыкса, шеттен алып баьрининъ де колларын аладылар. Бизим халкта «Салам берсенъ, карап бер» деп босына айтылмаган. Бурынгы аьдетке коьре, келген аьдем ал деп ясуьйкен аьдемлердинъ колларын алган, оннан сонъ ясы ман кишкейлердинъ.
Бу аьдетти ясларга ясуьйкенлер туттырып уьйретпеге керек, тек бизде аьлиги эсли аьдемлер ол затка коьп маьне бермейди эм бирер заманда оьзлери де соны тутпайдылар.
Салам ман байланыслы тагы бир мутылган аьдетимиз акында. Биз тав халкларга конак болып барсак, олардынъ куьн сайын да бир-бириси мен кушакласып саламласувын коьремиз. Бу аьдет те бизим аталарымыз бан тетелеримизде бурын тутылган. Кайсы аьдеттинъ де тек куьн сайын тутылувы ыспайы эм пайдалы.
Оннан сонъ бизге коьп аьллерде куьп болып турган аьдемлерге янасып, салам берип кол созсак, олардынъ коьбиси явапка колын берсе де, бирерде сени эслемегендей болып хабарын бардырувын коьремиз. Бу да дурыс ис тувыл. Аьдет бойынша салам берип келген аьдемнинъ бетине карап, этеяткан исти койып, явап бермеге борышлымыз.
Бизим яшавда тек бир салам ман байланыслы аьдеттинъ коьп ягы бар. Мен сонынъ тек бир нешеви акында айттым. Тувган еримиздинъ, халкымыздынъ ийги аьдетлерин эс берип тутайык, мутылганларын яшавга кери кайтарайык.
М.Ханов.