Маьселе ___________
Ногай халкымыздынъ тили бойынша маьселелери акында баьримиз де билемиз. Сол маьселеди шешуьв йоллары бар, ама оны бирев де коьрмеге де суьймейди. Соьйтип яшамага, элбетте, тыныш. Оьзимизге сорав берип карайык. Яс ата-аналары уьйлеринде саьбийлерин тувган тилине неге уьйретпейди экен? Олар оьзлери ана тилин биледилер ше. XXI оьмири янъы технологиялар заманы экенин мен бек ийги анълайман. Айтпага, китаплердинъ етиспевлиги, класс саьатлери сол темага озгарылмавы белгили маьселелери боладылар. Ама хабарымыз грамматика акында да тувыл.Тил аста-аста «оьлип» бараятырганда, онынъ дурыс язылувы маьнели тувыл. Сондай аьлде ана тилин аз билген де ийги. Олай дегенимиз, уьйде оьз ара ана тилинде соьйлемеге керек.
Алдын мен тувган ериннен, оьз миллетим яшаган ерден алыста болган саялы сол маьселе, тек калада яшайтаган ногайлардынъ маьселеси деп, ойлайтаган эдим, неге десе, сол себепке коьп маьне берилмейтаган эди. Буьгуьнлерде болса, орыс тилинде Ставрополь крайы, Дагестан, Карашай-Шеркеш Республикалары ериндеги авылларда да соьйлейдилер. Тувган еримизде де балаларымыз оьз уьйлеринде орыс тили мен пайдаланадылар. Орыс тили де бизге керек, ама соьз сол зат акында тувыл. Аьр бир ата-ана оьз аьвлети мен тувган тилинде неге соьйлемейди экен? Бизге ана тилимизде соьйлемеге бир душпан да, патшалык та тыйдажылык салмайды. Куьна оьзимизде, баска себеп йок. Биз оьзимизди аклап та болмаякпыз. Тилди биз оьзимиз йойытамыз, «коьмемиз». Эндиги биз тилимизди оьрлендирмеге савлай куьшимизди салмага керекпиз. Сол ойсызлыкты буьгуьн, аьли биз оьзимиз этемиз. Бала кишкей заманда баьри затларды да билмеге суьеди, уьйретсек, баьри тиллерди де уьйренмеге болаяк. Ювык аьдемлери дайым янында тураяктай коьрип яде баьри затты да уьлгирермен, деген ойы ман аьдем эртенги куьннинъ акында ойсыз яшап, вайымсызлыгын коьрсетеди. Кешигермиз деп ойланмаймыз. Оькинишке, ювык аьдемлер де бизим касымызда дайым турмайдылар. Бала «тилсиз» оьсип, эм бир куьн оны билмеге деп ымтылса, ога тилди оьз ана тилиндей этип тувыл, шет эллер тилиндей этип окымага туьсеек. Оннан сонъ ол сол тилде анълавы болмай, тилди баскалатып соьйлеп баслаягына соьз йок. Ол, элбетте, куьлкили болып коьринер. Сонынъ уьшин тилге бала шагында, ясы ярымнан алып, уьш яска дейим уьйде уьйретилген бек ийги. Йыл ярым ишинде бала ман уьйде соьйлем ногай тилинде соьйлесенъиз, туьрли тиллер ишинде йойытылып кетуьвден, савлай миллетти тамырыннан йойытылувдан саклаягынъызга эм солай болып, несилинъиздинъ келеектегисин канагатлаягынъызга соьз йок.
Тилди йок этпеге енъил. Бала шагында тилге эс бермеген аьдемнинъ оьз саьбийлерин ана тилине уьйретпеге амалы болмаяк. Онынъ саьбийлери ана тилсиз оьсееклер, эм уьшинши несилде тилди коьшируьв амалы токтайды. Неге сол затты халкымыз анъламайды? Неге сага берилген, сенде бар тилди баскага коьшируьв авырлык тувдырады? Сол затты анълар уьшин илми магистри болмага яде уьш йогары билимин алмага да керек тувыл. Сол зат уьшин карыж да, Кембридж яде Гарвардка да бармага да керек тувыл. Бас деп уьйде ана тилинде соьйлеп басламага керек. Тек танъла тувыл, буьгуьн соьйлеп басламага керек, неге десе танълагысы куьн тилсиз калмага да болаякпыз. Соьз бен айтып аьлди туьзетпейик, ол тамырында дурыс ой тувыл, каравсыз калдырувды, вайымсызлыкты уьйимизде, ювык аьдемлеримиздинъ ишинде, авылымызда токтатпага керекпиз. Ама бир зат та бирев мен де этилмейди. Баьриси де ана тилининъ саьатлери кыскартылган, ана тилинде китаплер эскиргенлер яде болса, олардынъ йоклыгын айтып, себеплер излейдилер. Ама мен мектеблер мен, ана тилдеги китаплер мен байланыстырган маьселелерди анъламайман. Тилди мектеблер ярдамы ман басыннан уьйренуьв керек тувыл, оны аьвелги замандагыдай болып, аьдемлерге несилден-несилге коьширмеге тийисли. Мен ногай тилиннен окытувшыларды оькпелетким келмейди, олардынъ аьрекети бек маьнели экенин анълайман. Ама меним айтувым биринши болып ата-аналарга эм баьри ясуьйкенлерге каратылады. Олар тилимиздинъ йойытылып барувы акында, йогарыдан бир зат туьсер, оьзи-оьзиннен маьселе бирден шешилер, бала уйклап турган сонъ, бир куьн оьз ана тилинде соьйлеп баслар деп, оьзиннен яваплыкты тайдырып, айтып юредилер.
Неге баьриси де тыстан себеплер излейдилер? Оьзлерин акламага ма? Бу макаламды насихат этип язып калмайман. Тил маьселелери акында тек айтып калмай, оны шешип баслайык. Бос соьзлерди кояйык. Биз бир зат акында коьп айтпага, оьз ойларымыз бан боьлиспеге суьемиз эм, халкымыздынъ маьселелери акында соьз бардырылса, аз зат этемиз. Ким болса да бирев баслар, этер яде баьри зат та оьзи-оьзиннен болар, деген кайдай да болсын бир туьсинмевли мырат пан яшаймыз. Бирев де басламаяк эм бир зат та оьзи- оьзиннен этилмес. Тил маьселесине кайтып, бу биревдики де тувыл, тек бизим шуьшимиз экени акында тагы да айтпага суьемен. Бизим савлайымызга да буьгуьн этеятырган кыянатлыгымыз уьшин уят болар деп сенемен. Саьбийлерди тувганнан алып ана тилине уьйретпегенлер – кыянатшылар болады. Уйклап турганда, эртенгиси куьн тагы да тилимиз йойытылады, оьледи деп, кышкырып шаппайык. Янъылысты анълап, оны туьзетпеге шалысайык, эки юзли болмайык.
Радмир Нуралиев,
Сургут каласындагы Ногай яслар союзынынъ агзасы.
