Мен бу макаламда белгили язувшымыз, шаиримиз, хабаршымыз Магомет-Али Хановтынъ 60 йыллыгы ман байланыста оьз ойларымды айтаман.

Аьли меним алдымда – онынъ Дагестан китап издательствосында 2015-нши йылда баспадан шыккан «Дуныя-тегершик» деген китаби. Автордынъ язган хабарларын эм макалаларын газетада мен коьп окыганман. Аьли бу китапке кирген хабарлардынъ бириси «Саьбий» деп аталган. Бу хабарында автор коьп маьнели, буьгуьнги яшавымызга келисли (соннан алынган деп те айтар эдим) аьллерди фантастика негизине салып коьрсетеди. Хабар енъил ногай тил мен язылганга, сонынъ иштелиги де тыныш окылады, эм язувшы сонынъ маьнесин де аьруьв кепте шешип береди. Болса да бизде аьлиги заманда биревлер ногай тилинде окыса да, окыган затын коьп анъламадык деп, хабар болсын, ятлав болсын, сырын шешип болмайдылар. Хабардынъ иштелигин билмеген, сонынъ маьнесин де анълап болмайды.
«Саьбий» деген хабарда Магомет-Али Ханов оьз ис шанжалларына коьп йыллап ябыскан етекшилердинъ, чиновниклердинъ ортак келпетин суьвретлемеге шалыскан. Сондайлардынъ бас ниети – халкка яде оькиметке пайда этуьв тувыл, кене де халктан да, оькиметтен де сермеп, оьзлерининъ шанжаллары йыгылмасын деп узак йылларга беркитуьв. Соьйтип, «Саьбий» деген хабардынъ бас геройы Орынбек Оспанович бир оькимет предприятиесинде 40 йылдан артык басшы болып, 75 ясына етеди. Бу ясына еткенлерге сосы ис тармагында артык заман етекши болып куллык этпеге ярамайды экен. Болса да басшы орынын босатпага, соны ясларга бермеге кене де суьймейди. Амал болса, ол соны оьз балаларына асабалыкка калдырар эди. Тек, ах, сени, Кудай ога бир зат этип коьмек берсе экен!.. Ол баьри затты да койып, кешеси-куьндизи мен намаз кылып, Алладан тилек тилеп баслайды. Бир куьн йогарыдан тавыс шалынып, Кудай ога ярдам этеегин билдиреди. Тек «заман не берги, не аргы дуныяда бир еринде токталмайды», – дейди ога тавыс. Соны ман Кудай онынъ ясын эндигиси кери ызына кайтармага токтасады. Орынбек Оспанович, сога аягы ер баспай суьйинип, куьннен-куьнге ясарып баслайды. Соьйтип, акылы терен болмаган етекши оьз яшав оьмирин тагы бир кайтарып оьтеди. Оьтсе-оьтсин, онынъ ойы да, касиет-кылыгы да сол ок кебинде калады. Заман оны туьрлентсе де, ол оьзи бир зат та туьрленмей оьмирин бардырады, оьзимди бираз сама туьрлендирейим деген ой онынъ мыйыгынынъ янына да янаспайды.
Чиновниктинъ ясы ке- мий-кемий, ол ызында мектеб окувшысы болып токтайды эм тек 1-нши класска еткенде бир куьн басын кармап ыслайды… «Эхе-е-хе-е-ей, токта, токта, бу не болды аьли ушыны ман да? Ув-вай, мен баладан да бала болып бараман ша!», – деп Орынбек Оспанович истинъ йорыгын сонъында анълайды. Болса да, Алладынъ буйырыгына карсы шыккан аьдем боларма? Ол оьзининъ «шанъга баскан намазлыгын» кувыс-муьйистен тегаран излеп тавып, неше тилек тилесе де, болаяк затты иркип болмайды. Соьйтип, тап 80 йылга ювык басшы болып ислеген аьдем бир куьн энъ ахырында… кишкенекей саьбийге айланып бесикке де салынады. Сонъында ясы нольге етисип, «шыбын яны эндиги тувган куьнининъ аргы ягына, боп-бос эм ап-ашык космоска» синъип, дуныядан тайып та кетеди. (Дуныяда ким кайтип тырпанъласа да, баьри заттынъ да бир куьн ызы болмай калмайды). Бу ерде мен автордынъ юморынынъ бир ушкынын белгилемеге суьемен. Йогарыда айтылганлай, Орынбек Оспанович бир ясыннан тоьменлеп баслаганда, кардаш-тувганлары оны халк аьдети мен бесикке саладылар.
«…Келген-кеткен эсиктен кирип: «Бу бесикте яткан ким?» – деп сораганда, олар соны шайкап: «Тс-с-с! Кышкырманъыз, коьргенсизлер! Мунда бизим, э-э-эй, уьйкен дегенде уьйкен атамыз ятыр», – дейдилер экен явапка.
Уьйге келген аьдем бу явапты толы маскарага санап: «Ол да не эткен атанъыз бесикте яткан сонъ, СубханАллах!», – деп куьлип шыгып кететаган болган».
Хабардынъ бу еринде автор юмордынъ аркасы ман оьзининъ бас геройын оьткир селекеге йолыктырувы аян сезилип туры.
Болса да шыгармасын язувшы не уьшин соьйтип атаганы сонынъ ызында ашык билинеди.
«…Орынбек Оспановичтинъ ювыклары оны кийитлеп авыл оьлигине алып бараятканда, йолда бир карт аьдем карсы болады экен. Оьликке бараяктан аьдемлерди коьрип, карт аьдетке коьре дуа этип, йол берип токтайды.
– Ызы ярассын, Кудай рахмет этсин. Кимди коьмесиз, йигитлер? – деп сорайды карт йолавшы, эски таягынынъ ушы ман йол шетиндеги сары боздынъ шанълы басына кагып.
Оьликке бараятканлар бири-бирине карайдылар, сонъында:
– Бир саьбийди алып бараятырмыз, агай, – деп яваплаган дейдилер.
Соны ман Орынбек Оспановичтинъ аты да мутылып, йойылып, ол халк эсинде тек «саьбий» деген соьз бен эскерилип калады экен».
Бизим халкымыздынъ ваькиллери буьгуьнлерде онда-мунда коьшип-конып, каерде де юреди. Оларга бек кыйынлы, неге десе биз бурын бир ерде яшайтаган халк эдик, эндиги аьли яшав агынына бойсынып тым-тыракай болдык. Сондай аьлди бек аьруьв коьреди оьзининъ шыгармаларында Магомет-Али Ханов. Ол, неге десе бир неше кере газета бетлеринде, радиода, булай халк арасында соьйлегенде де, бу маьселе акында айтады.
Мен онынъ 90-ншы йылларда элдеги коммунист яшав йорыгы тайдырылып демократия заманы келип баслаганда, бизим Ленин, Калинин авыллары ара болган бир ямагат сходы акында «Исси эди кыстынъ куьни» деп «Шоьл тавысы» газета бетинде язган бир макаласын аьруьв билемен. Бу соьйтип те юрекке тиетаган, шанжаллары бар болган бир нешевлердинъ коьнъиллерин бузатаган макала эди. Сол заманларда биз ойлаган эдик критика ман да коьп затларды туьзетермиз, заьлим ерге етермиз деп. Етеалмадык. Магомет-Алидинъ сол макалада бизге бирев де буршав бермесин деп бизди коршалаган соьзлери де бар эди.
Соны ман бирге Магомет-Али-инимиз бизим ногай шаирлердинъ, язувшылардынъ акында да олардынъ дуныяда толыскан соравларды коьтеруьвин, ойларын, соьз оьнерин белгилеп бек аьруьв макалалар язады дер эдим. Мага бек ярады онынъ Мурат Авезовтынъ, Тахир Акманбетовтынъ, Магомет Кожаевтинъ, Суюн Капаевтинъ акында юрекке бек тийдирип язганы.
Белгили шаиримиз, язувшымыз Магомет Кожаев бизим арамыздан янъыларда кеткен болса да, биз оны бир кере де мутпага керек тувылмыз. Боьтен де биз аьдемнинъ оьзи тири заманында оны мутпага керек тувылмыз, неге десе 80-90-ншы йылларда янъы демократия заманы келеятыр дегенде, биз «Кадриямызды йок эттилер», «Гамзатты да йойдык» деп коьп соьйлейтаган эдик. Буьгуьнлерде сол соьйлейтаганлардынъ ишинде нешев де бар, аьлиге дейим де яшайдылар, тек олар оьзлери буьгуьн мутып калыптылар янында юрген бизим сондай акылбалык, оьнерли аьдемлер акында ойларын айтпага. Сол себептен биз буьгуьнлерде оьзимиздинъ шаирлеримиз акында олар тири турганда айтпага керекпиз, неге десе олардынъ юреклери бар, юреклеринде канлары ювырады, олар балалар алдында турган шаклы сол зат та бизге тувган тилимизде соьйлемеге коьмек этер. Буьгуьн биз баьримиз соьйтип этпеге борышлымыз деп ойлайман, ахырында «саьбий» деген соьз бен эскерилип калмас уьшин.
С.Беккишиев.
Калинин авылы