Буьгуьнлерде Уллы Аталык согысынынъ маьнели аьскершилик кампаниясынынъ бир кезеги – Сырт Кавказ уьшин урыслар юрип турганлы 80 йыл толады. Сол урыслар элимиздинъ уьйкен тарихининъ данъклы бетлерининъ бириси. 1942-1943-нши согыс йыллары бизим тувган ягымыздынъ, ата-аналарымыздынъ бактыларындагы оьсесли навасыз куьнлерден туьзилген бизим мутылмас эс белгимиз болады.
Сондай эс белгимиздинъ бириси аьр куьн де коьз алдымызда – ол Ногай район орталыгы Терекли-Мектеб авыл паркынынъ ишиндеги кардаш камыры. Сол эстелик 1942-нши йылдагы Сырт Кавказ уьшин юритилген согыстынъ аян белгиси, сонынъ кайгылы сырагыларынынъ бири болады.
Сол 1942-нши йылдынъ язында немец-фашист аьскерлери эндиги Москвага элимиздинъ кубыла ягыннан шапкынлык этпеге ниетленеди. Вермахт аьскерлери Кара тенъиз, Дон, Кобан, Терек йылгаларына шыгып, Ростовты, Краснодарды, Ставропольди алып, Кавказ тавлары эм туьзликлери бойлары ман Каспий тенъизине етип, Грозный, Баку нефть районларын байырламага онъланган эдилер. Соны ман бир ок заманда душпан Сталинградты да алып, Эдил йылгасына шыкпага план салады. Сталинградтан сонъ фашистлерге Москвага тувра йол ашылаяк эди.
Соьйтип, эртеде, Берлинде белгиленген согыс картасы ишине бизим Ногай шоьл- лигимиз эм алдынгы Караногай районымыз да киргистиледи. Сол йылларда районымыз алдынгысы Орджоникидзе (Ставрополь) крайынынъ Кизляр округынынъ сырасында болган. 1942-нши йылдынъ 25-нши июлинде немец десанты анъсыздан Ставрополь каласын бийлеп алады. Фронттагы аьллер капылыстан соьйтип туьзилуьви мен байланыста крайдынъ ВКП (б) комитети крайда басланган партизанлар отрядларын туьзуьв ислерин энъ де куьнтуварга – Караногай район ерине коьширмеге амалсыз болады. Соьйтип, Ногай шоьллигинде сол йыл ерли Махач Дахадаев отряды ман бирге крайдынъ баска районларынынъ партизанлар отрядлары да туьзиледи эм солар бирге косылып сводный партизан куьбине айланадылар. Партизанлар районнынъ кубыла ягындагы бийик буйратлар эм адырлар ишине ерлеседилер. Сол навасыз куьнлерде Махач атындагы партизан отрядына Караногай, Ашыкулак эм Коясыл районларындагы колхоз эм совхоз малларын эм техникасын Дагестанга эм Азербайджанга айдамага деген буйырык салынады. Соьйтип 1942-нши йылдынъ июль-август айларында партизанлар 175 мынъ койларды, 5 мынънан артык туварды, 2 мынъга ювык атларды, хыйлы авыл хозяйство техникасын элимиздинъ куьнтувар регионларына коьширедилер. Бу ислерде газетамыздынъ биринши редакторы Абдул-Межит Аджибаев те катнасканы белгили, сонъында ол оьз эрки мен фронтка кеткен.
Район ерине немецлердинъ келуьви акында биринши белги болып август айдынъ ортасына таман Ставрополь крайдан эвакуация эсабында коьшип бараяткан аьдемлер куьплери шайыт боладылар. Эвакуация йолына туьскен аьдемлер Терекли-Мектебке кимлери арбалары, бришкелери, таьшенъкелери, атлары ман, кимлери яявлап келип, парк ишиндеги артезианнан савытларына сув алып, атларын сувгарып, оьзлери аьлиги стадион орынында болган коьлде шомылып ял алып армаган Кизляр бетке кеткенлерин оьз коьзлери мен коьргенлер болганлар.
Соннан коьп узакламай, август айдынъ 22-23-нши куьнлериннен сонъ районнынъ куьнбатар бетиндеги авылларды душпан аьскерлери бийлегени акында хабар етеди. Район орталыгы Терекли-Мектеб авылына немец-румын аьскерлери 25-нши августта туьске таман келип киргенлер. Сонынъ акында Махач атындагы партизанлар отряды акында шыккан китапте (авторлары Елена эм Владимир Уразакаевлер) ерли партизанлардынъ эскеруьвлери келтирилген. Соннан бир куьн алдын Махач атындагы отряды Калинин авылында орынласады экен. Экинши куьн партизанлар Кумлы бетке карап йолланадылар, отрядтынъ разведка куьбине Терекли-Мектебке бармага буйырык бериледи. Партизанлар авылга кирип-кирмей, сонда 50-ге ювык немец автоматчиклерин коьрип, атыса берип, Тереклидинъ кубыласындагы кум адырлары ман кубылага карап кетедилер.
Район ерине кирген душпан аьскерлери булай кепте ерлеседилер: Терекли-Мектебте – 300, Кумлыда – 300, Арсланбек авылында – 700 аьдем. Соны ман бизим шоьлликте енъил савыт-садак пан яракланган немец-румын аьскерлерининъ алдыдагы разведка куьби орынласкан. Олардынъ коьбиси велосипедлер эм мотоцикллар ман келген эдилер. Аьр бир авылга келип киргенде ок немецлер сол авылдынъ картасын ясаганлар. Душпан куьби Арсланбек авылды оьтип, Кизлярга карап йол алады, тек ога сонда етпеге буйырмаган. Фашист аьскер куьплери тагы да, 1941-нши йылдагы яз-куьз согыс кампаниясына усап, Кавказда да оьз тылларыннан айлак эрек созылган эдилер. Соны эсапка алып эм боьтен де совет аьскершилерининъ фронтты каты кепте коршалавыннан себеп, гитлершилер алдыга йылысалмаганлар. Соннан себеп ызында разведка куьплерине кери кайтпага туьседи. Сентябрь-октябрь айынынъ ызына тамам душпан туьркимлери район ерин калдырып, куьнбатар якка тайыстылар.
Район ерин яв аьскерлери кесек заманга бийлегенде, партизанлар олардынъ саны, каякка козгалувы акында разведка билдируьвлерин йыюв аьрекети мен каьр шеккенлер.
Партизанлар адыр ерлеринде коьп заманга дейим турып болмаягын анълайтаган эдилер, оларга ас-сув ман да куьн сайын канагатланув кыйынлы болган. Сол себептен сентябрь айында олар душпанга карсы аьрекетин басламага токтасадылар. Партизанлар отряды (косылувлы отряд: Махач атындагы эм Благодарный отрядлары) командири Алексей Однокозовтынъ басшылыгы ман 12-нши сентябрьдинъ танъында адырлардан шыгып Кумлы авылына келип киредилер. Партизанлар Кумлыга киреектинъ алдында, 9-10-ншы сентябрь куьнлеринде, олар ман немецлер арасында адыр ерлеринде атысувлар болганы акында оьзининъ 1974-нши йылдагы «Шоьллик маягы» район газетасында баспаланган эскеруьвлеринде алдынгы партизан, сонъында газетамыздынъ редакторы болган Кожахмет Муллаев белгилеген. Партизанлар Кумлыга кирсе, немецлер муннан бираз эрте тайып кеткен болганлар. Олардынъ таювы алгасавлы болганга, партизанлар авылда явдынъ таслап кеткен велосипедлерин эм мотоциклларын трофей эсабында аладылар. Сол куьн ок отряд Кумлыдан Терекли-Мектебке карап йол алады. Район орталыгына отряд 12-нши сентябрьдинъ аксам мезгилинде келип киреди. Келсе де, явдынъ аьскерлери оларга биревлер билдиргенге себеп болар, сол куьн ок Терекли-Мектебтен согыссыз-несиз шыгып кеткен эдилер. Мунда да немецлердинъ кетуьви алгасавлы болганга, бир турак уьйде немец офицери оьзининъ тапаншасын мутып калдырады экен.
Сентябрь айынынъ ызында Кизляр беттен Ногай шоьллигине генерал-лейтенант Николай Яковлевич Кириченкодынъ 4-нши гвардиялы атлы корпусы йибериледи. Партизан отрядлары айырым полк кебинде бу корпустынъ 110-ншы атлы дивизиясынынъ сырасына косыладылар.
4-нши октябрьде (биревлердинъ айтувы ман 4-нши ноябрьде) Моздоктагы аэродромнан 24 душпан бомбардировщиклери мен истребительлери авага коьтерилип, Караногай районына карап йол аладылар. Терекли-Мектебке еткенде, солардан 6 самолет айырылып Кизляр бетке карап кетеди. Калган 18 душпан самолетлары район орталыгы уьстинде тоьменлей берип айланадылар эм авылга ызлы-ызыннан бомбалар таслайдылар. Явдынъ бомбаларынынъ хыйлысы парк ишине, оькимет учреждениелер меканларына, кайбиревлери авылдынъ шетлерине де туьседилер. Мунда сол куьн 4-нши гвардиялы атлы корпусынынъ аьскершилери, бир кесек партизанлар, Ставрополье милиционерлери, совет эм партия куллыкшылары болганлар. Олардынъ хыйлысы ян бередилер эм яраланадылар. Бомбалардан оьлгенлерди парк ишинде коядылар эм сонъында согыстан сонъ бу ерге эстелик салынады.
Бу каты эм кайгылы бомбалавдан сонъ район орталыгы кесек заманга Сары-Сув авылына коьшириледи. Соннан ол тек 1943-нши йылдынъ 1-нши январинде Терекли-Мектебке кайтарылган.
Сырт Кавказды коршалав урыслары 1942-нши йылдынъ ызына дейим бардырылып, душпан ниетине етпей токтатылады. Янъы 1943-нши йылдынъ басланувы ман совет аьскерлери алдыга коьтериледилер эм Сырт Кавказды фашистлерден босатув куьнлери басланады.
Быйыл бу куьнлерде тувган Ногай районымызды немец-фашистлери колларына алганлы эм соны ман байланыслы кайгылы оьзгерислер болганлы, сонъ район ери душпаннан босатылганлы 80 йыл толады. Сол мереке – халкымыздынъ тарихининъ бир бети, онынъ йигитлиги, эрлиги эм дайымлык данък эстелиги. Халкымыз бу ерде яшап турган шаклы биз тувган еримиздинъ тарихин мутпага болмаймыз. Ол – бизим намысымыз, эдаплыгымыз, патриотлыгымыз. Биз уьшин бирев де мутылмаган эм бир зат та мутылмаган!
М.Ханов.
