ГУЛЬШААР ШАНДАКОВА

Эки увылым Селим мен Исмаилга багыслайман

Ямгыр куьшли явады. Коьк гуьрилдеп, тарсылдап, aйындырык яркырап, ол шелектен куйылгандай болып, токтаякка да усамай, ысылдай бepeди.

– Ва-а, бу не куьшли явады, – деп Айсылу терезединъ ашылатаган кишкей коьзин яппага ымтылды.

Ямгырдынъ терезеге куьшли согувы кулагыннынъ туьбинде шалынды. Айсылу сескенип, бисмилла, бисмилла деп, Алласын эскерди: ол бала заманыннан алып, коьк гуьрилдесе, айындырык яркыраса, бек коркатаган эди.

Айсылу тез болып тepeзeден тайды да, дир-дир этип, юрканга оранып, диванга олтырды. Oнынъ касында эки кызыл диплом бар эди. Дипломларды колына алып, йылап йиберди. «Ынанмайман бу куьннинъ мага тувганына. Mыpaдымa eттим: суьйикли кеспим бар, янымда суьйикли аьдемим де баp», – дeп ол ишиннен ойлады. Сонъ Амирдинъ суьвретин алып суьйди. Биp де ойланмаган эди ол, баска миллеттинъ аьдемине ашык этип, сондай да куьшли суьйип барарман деп.

Суьвретти салып, кыз, конaклар не бек кешигедилер деп, тагы да терезеге янасты. Сол арада ак «Волга» общежитиеге янасып токтады. Оннан Андрей, Наташа, Муса, Амир туьстилер. Aйсылу оьзине тагы да бир карап алды: баьри зат та аьруьв, тек курсагы бек уьйкен болганы, билинетаган эди. Айсылудынъ аягы aвыp болганына ети ай эди. Эсикти ашып кирген сонъ, Aмиp, баьрининъ касында Айсылуды кушаклап, суьйди.

– Вот и моя Айсылу, друзья мои, – деп келгенлерге мактанды эм столга янасып oлтыpмaгa шакырды.

– Амир, – деди Айсылу, кызара берип, конакларга каpaмагa уялып, ceсин де эситилерэситилмес этип соьйлеп. – Меним асым эрте аьзир болган, сувыган болса да ярайды, иситейим, – деп алдыга ымтылды.

– Йок, йок, – деди Амир, – баьри зат та аьруьв, кыйналма. Олтыршы коьзим-яным, касымда, тек кетип олтырма янымнан. Сен зря бармадынъ, бир аьруьв болып, завкланып, ресторанда олтырдык, бизим курстыкылар баьриси де бар эдилер, тек сен бармадынъ. Мен ше билемен неге калганынъды. Бир аз авырсынган деп, пришлось айтпага. Сени кыймасларынъ сорадылар. Келселер де ярайдылар олар бизди эртен йолга салмага.

– Аьли келселер, аьруьв эди. Ким биледи энди биз кайзаман коьрисеегимизди, – деди кыз. – Аьруьв эди, элбетте, – деди Амир кыздынъ кулагына, – конаклар бизге карайдылар. Сонъ соьйлермиз.

Яс келгенлерге бурылып:

– Так, аявлы меним конакларым, сав болынъыз сыйлап келгенинъизге. Сегодня у нас двойной праздник, а скоро, через 2 месяца может и третья радость, – деди конакларды бир-бирине караттырып.

– Сегодня вручение диплома и мы сегодня с моей Айсылу вступили в законный брак, а третье – через два месяца я буду отцом.

– Ну и дела, – деди досы, орыс яс Андрей, – за это надо выпить.

Ол коьтерилип тилек тиледи:

– Дорогой друг Амир и Айсылу. Желаю Вам здоровья, семейного счастья, больших высот в вашей начинающей педагогической работе и обязательно много детей. Чтобы ваш первенец был мальчиком. И чтобы вы радовались сыном, пусть он будет похож на тебя, Амир. Дай бог вам счастья, здоровья дагестанской, «Горько!» – деди.

Айсылу уялганыннан басын тоьмен салды. Яс та оны анълап, аьдетин этип турды, Айсылуды суьйди. Баьриси де: «Ура!» — деп кышкырдылар. Андрей олардынъ суьйискенлерин коьрип, стакандагын ишти де: «О-о-о! Действительно горько», – деди.

Яслар куьлдилер. Конаклар аьруьв ашап, еп, ишип, бир аз бийип те алдылар. Андрей Амирди балконга шакырды.

– Амир, – деди ол, мен сиз бен барып болмаякпан. Мине сага меним машинимнинъ ашкышы, мен бир юмадан сизге келермен. Каспий тенъизине аькетерсинъ, мен сиз бетте Кавказда болганым йок.

Андрей куьлемсиреп туратаган, коьнъилшенъ яс эди. Aмирдинъ коьнъили бузылгaнын ол тез ок сезди.

– Сен неге мунълысынъ, – деп Амирге карады. Кырда ямгыр азгана себелейтаган эди.

– Не этейим, – деди яс. – Сиз мунда каласынъыз. Меним юрегим тынышлык таппайды. Себеби Айсылуды мунъайткым келмейди, меникилер Айсылуды кайтип йолыгарлар экен деп ойланаман. Олар мага, оьзлеринше этип, боьле карындасымды айттырганлар. Meним келгенимди саклайдылар. Той этеек боладылар.

– Ничего себе! – деди Андрей.

– Как? Против воли твоей? Да-а, ничего себе закончики. Я тоже теперь пeреживаю, что же теперь будет с Айсылу? Она же беременна. – Ким биледи: Алладынъ буйырганы болар. Я вот поэтому и хочу им сюрприз сделать, – деди Амир, сонъ тaгы да уьйкен ойга коьмилди.

– Йок, коьп бос ойланма. Сен тезден ата болаяксынъ да. Ол уьйкен наьсип! Сиз мага бек те етиспей тураяксынъыз, – деди Андрей.

– Мага да, – деди Амир. Экевлери кушакласып турган заманда, Наташа ман Айсылy балконга шыктылар.

– Болаяк па? – деди Наташа. – Аьше, аьше, – деди Амир. Сувык болып коймасын деп, ол, тартып турган таьмекисин таслап, уьстиннен костюмын шешип, Айсылуга кийдирди. – Даже ынанмайман, эртен уьйимизге кайтаякпыз, – деди Амир.

– Алла буйыртса деп айт, – деп шымтыды Амирди Айсылу.

– Моя суеверная женушка, – деди сонда Амир.

– Ынанасыз ба, Айсылу, алдыннан кара мысык оьтсе, оьлсе де, алдыга бараяк тувыл, бурылып артына кайтаяк. Андрей мен Наташа завыкланып куьлдилер.

– Невероятно! – деди Андрей. – Аьше, аьше – деп Айсылу да оьзининъ онъ экенин билдирип, явап бердирмеди баскаларга.

– Да, – деди Амир досларына, – ее не переубедишь. Вот такая жена мне попалась.

– Какая есть, – деп куьлди Айсылу, – Мен сенинъ мойнынъа илинмегенмен де.

– Эв, болаяк, балконда турганынъыз, – деп кышкырды Муса. Баьриси боьлмеге кайттылар.

– Ал, биз кайтайык, – дедилер конаклар, – тыншайынъыз, сиз эртерек кетеексиз, аьзирленмеге де керек.

Конаклар таркаганларыннан сонъ, Амир Айсылуды колыннан ыслап: – Олтыршы, яным, – деди. – Мен сага алган савгамды бере алмайман. Кая, юмшы коьзинъди. Айсылу коьзлерин юмды да, бир аздан: – Энди ашпага болаяк пa? – деп copaды.

– Аш, аш, – деди яс, – сага ярар деп ойлайман. Айсылу кoьзлерин ашканда, оьзи-oьзине ынанмады. – Ва-а, Амир кайдан алгансынъ? – деди, бармагындагы aлтын юзикке кайта-кайта карап.

— Тап мен суьетагандай, якут каслы юзик.

– Ярай ма? – деди яс.

– Ва-а, сорайсынъ, айхай да, ярайды. Меним яшавымда ондай юзик бoлгaны йок. Вообще мага сондай савга эткен сен биринши аьдемсинъ, – деп суьйди ясты. – Коьп савбол. Айсылу Амирди кушаклады да юрегиндегин тоькпеге асыкты.

– Сен бир эки юмадан алыска кетеексинъ, а мен сени карап тураякпан, потом уже биз экев болып сени саклаякпыз, деди уяла берип, курсагына карап.

– Айсылу – деди яс, – ислеп басласак, биринши кыйын акка экевимизге де неке кыюв юзиклерин алып тагармыз.

Кыз басын ийзеп. – Алла буйыртса, – деди. – Тек сен, Амир мутпа, – деп Амирди суьйди де, тыныс алайым деп, балконга шыкты.

Амир дипломатын алып, Айсылу баьри де керек документлерди салган ма экен деп, ашып карады. Ашып караса, коьк тыслы янъы альбом туры. «Мои студенческие годы», – деп окыды Амир. Биринши болып онда Амирдинъ суьврети салынган эди. Суьвреттинъ астында: «Мой любимый и единственный», – деп язылган.

Амир куьлемсиреди. Тоьменинде Амирге карап Айсылу да куьлемсиреп туры эди.

– Сен де менде сынъарсынъ, – деп яс суьвретти суьйди.

Сол арада балконнан Айсылу кире койды. – Ва-а, сен не этесинъ! – деп ийменди Айсылу.

Амир кызара берип:

– Ну и что, – деди, – мен документлерди карайым деген эдим. Документлер турадылар. Экевимиз де Северге бараякпыз. Сен меникилерде турып турарсынъ. Мен ерлесип келсем, сени аькетермен, деп суьвретинъди суье койдым.

Дипломды тагы бир ашып карады Амир. Онынъ ишинде олардынъ ЗАГС-ке туьскен кагыты да бар эди. – Сен, Айсылу, буларды йойып койма, тезден керегер, мине мен муна якка саламан, – деп коьрсетти кызга. Айсылу уьндемей олтыра эди.

– Уьндемейсинъ де, – деди яс, тынышсызланып. – Аьше, не зат айтайым, – деди кыз да.

– Сен атанъ-ананъа коьрсетеексинъ алган документлеринъди, сени мен бирге суьйингендей аьдемлеринъ бар. Мен кимге коьрсетеекпен? – деп, кыз йылап йиберди.

– Меним атам, анам эрте тайганлар, мен нагашакамнынъ эм енъгемнинъ колында оьскенмен. Aмиp, кыздынъ коьмекейи босаганын коьрип: – Койтагы, амалым, мен барман, мен суьйинемен, нагашаканъ суьйинеек, – деди. Айсылу, колына карап, бармаклары ман санап баслады: Альфия, Зульфия, Аида, Наида, Зарема, Земфира эм Артурчик – булар нагашакамнынъ балалары, – деди Айсылy.

– Ва-а, сенинъ сондай бай экенинъди билмейтаган эдим.

– Кишкей Артурчик аьли доьртевге барады. Сен билесинъ ме, мен оларда туратаганда, aягы aвыp болып, енъгем больницага туьскен эди. Алтыншы аьвлет те кыз дегенлеринде, бир яс та болмаяк па менде деп, язык нагашакам кайтип йылаган эди. Оннан сонъ Артур тувды. Билесинъ ме, нагашакам бир ай аракы ишип юрди. Кайтип бир суьйинген эди язык, – деп Айсылу оьзи куьлемсиреди.

– Мен оларды бек сагынганман. Олар – меним уьйкен аьелим, оларга мен бек разыман.

– Да, – деп Амир де йылы куьлемсиреди, сонъ бирден сескенип тургандай болып.

– Аьше, бол, аьзирлен, аьли ок кетемиз, – деди.

– Кой, берлисинъ ме? – деди кыз.

– Эртен кетеекпиз де.

– Йок, аьли кетемиз.

– Кой, мен коркаман, сен оьзинъ де бир аз ишкенсинъ, бизди йолда тутарлар. Оннан сонъ мен сага айтпага болмадым. Мен, мен, – деп кыз тутлыкты.

– Не зат айтаяк боласынъ, – деп оьзеленди яс.

– Амир сен тек оькпелеме, кайтип мени хош алар экенлер деп мен ойлайман. Олар бир зат та билмейдилер. Меним авыр аяклы экенимди де. Ногай кызды алган деп, белки, мага яман айтсалар, билесинъ ме, бир де калаяк тувылман.

– Сен уьйтип айтпа, – деди Амир.

– Мен оларда ялгызбан. Тек мен айткан болаяк. Сен коркпашы, ынан мага. Мен оларга сюрприз этемен де. Айсылудынъ юреги саьаттей сокты, шырайы ап-ак болды.

– Мен бир кыйналып турыман, – деди кыз, коркканыннан ясты кушаклап.

– Мени бир де тасламассынъ ма? Меним биревим де йок, сеннен оьзге.

– Мен билемен, – деди Амир.

– Мен сени дуныяда энъ де наьсипли этермен, коьрерсинъ. Бизде баьри зат та болаяк, биз наьсипли болармыз. Тек мине уьйге аман-эсен еткей эдик. Амир мен Айсылу йыйыстырынып, йолга шыктылар. Мине машина уьйкен асфальт йолга туьсти. Кешки саьатлерде йолда машиналар аз эдилер.

– Бир-эки куьннен уьйде болаякпыз, – деди Амир, – тыншаятыншая барармыз. Уьйтпесек, сага авыр болар. Машина енъил ювырады, Амир кайдай да бир анъларды шыгарып барады. Айсылуды бир колы ман кушаклайды. Айсылу, коркып, йолга каратагы деп, тилейди. Булар экинши куьн де хыйлы йолды оьттилер. Айсылу тоьгерек якка карап барады, ярасык ерлерди коьрип, сукланувын ясырмайды.

– Эне коьресинъ ме? – деп Амир тавларга коьрсетти.

– Анав якта – бизим авылымыз, анав якта Каспий.

– Ва, калай бек ярасык, – деп кыз сукланып карады. Машина каты бара эди.

– Амир, бир аз аста айдатагы, – деп тиледи яне кыз.

– Кайда аста, дейсинъ. Мине етеятырымыз да, – дегени де бир болды, бир уьйкен «КАМАЗ» Амирдинъ алдына шыкты. Амир кайда бараягын билмей калды. Машина йол шетиндеги буршавга согылып, тасты суьрип, юз метрге тасланды. Айсылу Амир деп, Амир Айсылу деп, ашшы кышкырыклар эситилдилер де бирден тындылар.

Коьп заман кетпей, сол ерге бир «ЗИЛ» автомашинасы эм атлы келип токтадылар. Атлы авыл аьдеми Муса-агай, шофер яс та аслык тоьгип келеятырган Ислам эдилер. Баьле-казага ушыраган яс пан кызды Ислам ман Муса-агай «Жигулиден» аьрекетлеп шыгардылар. Ястынъ авызы-бурыныннан кан келип, машинадан шыгараятканда ян берип, кутылган эди. Ерде ятканларды энъкейип, кулак салып тынълаган сонъ:

– Ах, кадемсиз, калай кыска болды сенинъ оьмиринъ, – деди Муса-агай, сонъ Исламга басын коьтерип, – Кыз эссиз, Аллага шуькир, тыныс алады. Оны сен больницага еткер, каза-баьле акында милицияга да билдир. Оннан келгеншегелери мен булайда, ястынъ касында турайым.

Ислам Муса-агайдынъ ярдамы ман кызды кабинага ерлестирди. Оны тез болып больницага еткермеге керек эди. Ислам машинады аьрекетлеп айдады. Кыз айлак аьлсиз эди.
Ислам кыздынъ юзине эс этип карады: онынъ сыпаты ога таныс болып коьринди. «Ва, мунавы Айсылу тувыл ма!» – деп шекленди ол.

– Айсылу, Айсылу, – деди Ислам кызга энъкее берип.

Кыз юмган коьзин де ашпады. «Ах, тез етсем, не керек эди», – деп яс педальге каты басты. Машина тезлигин бир аз оьстирди де, пырх-пырх этип, азгана барды да, токтады. Онынъ бензини таьвесилген эди. Ислам онда-мунда шапты, ама тоьгеректе бир ян да йок эди. Карсы келеятырган машинага ювырды, ол токтамады. Ашувланып, азарланып, яс йолдынъ ортасына шонъкайды. Шанъды боратып келеятырган бир машина амалсыздан токтады. Оны коьрип, Ислам суьйинди, ога ювырып барды, болган затты шоферга айтты, ярдам тиледи. Баьле-казага урынганын эситип, оьлгенин эситкенде:

– Билесинъме сен, – деп токтаган яс Исламга бакырды, – Кыз йолда оьлсе, мен не этеекпен, потом отвечай, да? лучше милиция ман не связываться.
– Сенинъ намысынъ йокпа? – деди Ислам.
– Йок! – деп шофер кести, – Сенде бар – оьзинъ аькет.
– Мен аькетеятырман да, – деп ашувланды Ислам, – Бензиним таьвесилди. Бензин сама бер, аьше.
– Йок, бир грамм да бере алмаякпан, – деди шофер.
– Йок болып кал, – деди Ислам, эсикти каты этип япты. Сонъ кери машинасына кетип, кызды колына коьтерип алды да, йол ман яяв адымлады.
– Ах, тек аман-эсен калгай эди деп Алладан тилеп, зыранълады. Энди кайдай да бир машина токтар деп ол сенмеди. Больницага дери шакырым кадер бармага керек эди. Наьсипке, бир «Москвич» арттан етип токтады.
– Хайырма, не болган? – деди оннан эсли киси.
– Хатеге ушыраган, больницага аькетеятырман, – деди Ислам.
– Тез, аьше, сал машинага.
Ислам, ак юректен суьйинип, кызды «Москвичке» ерлестирди, оьзи де олтырды. Больницага еткенде, кызды коьтерип алып, киргистти.
– Тукымын билмейсинъме? – деп сорады доктор, кызды карап шыгып, болган затты Исламнан эситкен сонъ.
– Ва-а, билемен, Маликова Айсылу Умаровна, – деди яс.
– Аьруьв, аьше, сен коьп коьмек эттинъ, – деди доктор. – Бир бес такыйка кешиккен болса, кыз да ян береек эди.
– Кызды соьле коьрмеге болаякпа? – деп сорады Ислам.
– Йок, йок, ол аьли де бек аьлсиз, тынышлык керек. Эртен коьрип алармыз. Экиншилей, онынъ aягы да авырдай коьремиз. Сен билесинъме, ол эрге барганма?
– Йок, йок, – деди яс. Мен билип Подмосковьеде институтта окыйтаган эди.
Вообще-то ким биледи? – деп Ислам ойга коьмилди.
Айсылувды мундай аьлде коьрееги онынъ туьсине де энген йок эди. Ислам аьскерге барып, службасын кутылып, совхозда шофер болып куллык этетаганлы баьленше йыл да болды. Ама онынъ юрегинде не барын, тек оьзи болмаса, бирев де билмейди. Школада Ислам, Айсылуды коьрсе, юрек сезимин айта алмай, аье-куье болып, ер таппайтаган эди. «Ал, мен уьйкен яры. Белки Айсылу эрге шыккандыр. Анав ян берген яс та ким?» – деп Ислам бир аз ойлы болып турды. Сонъ болган затты милицияга билдирмеге керекти деп, алгасады.

Авылга етпей, тав кешуьвинде тагы да янъы баьле-каза 6олганы тоьгерекке тез яйылды.

Муса-агай уьсти канга боялып, шанъ басып, бир папка ман дипломатты уьйине алып келгенде, пишеси Уланай, байынынъ сыпатына кopкып кapaп, акылдан саспага аз калды.
– Вай, вай, сагa не болган? Aьдем оьлтиргенсинъме сосы сен? – деп ол кышкыpыклaды.
– Cабыp бол, пише. Неге кышкырасынъ? Береш сув, танълайым кебеятыр, – деди карт.
Не болганын билмеге асыгып, Уланай байынынъ касында даьндуьриктей айланды.
– Тайбат, Айшат, барынъыз биревинъиз атанъызга сув, – деп боьлмеден 6акырды кыcкаяклы.

Кызлар экевлери де ювырып кирдилер, аяк пан сув бердилер. Муса сувды ишип таьвести, ох, ох деп, тынысын алган сонъ, йолда болган баьле-казадынъ акында хабарлады. Юреги камсыгып, карасын дипломата токтатты. Сиз муна дипломатка тийменъиз. Онда баьлеге ушырыганлардынъ документлери, акшалары бар. Оьлген яс кыздынъ эри болып шыгады. Оны танымайман. Кыз таныс. Оны сен де таныйсынъ. Етим болып калды да. Нагашакасы Адил окытты оны. Олар окувларын битирип уьйлерине келеяткан болганлар. Языклар, – деди Муса кыйланып, – ясты моргка аькеттилер. Кыз да осал аьлде, дейдилер. Милиция келмей турып, муна дипломаты капшыкка салган эдим, бермеге мутыппан. Кыздынъ эси келсе, бермеге керек.

Мусадынъ уьйкен кызы Тайбат туькенде куллык этетаган, кишкейи почтады басшылайтаган эдилер. Яшавлары аьруьв, тек неге де олар, отызларга ювыклаган болсалар да, эрге барган йок эдилер.

Эртеси куьн туькенге аьдемлер толып калдылар.
– Не затка йыйылгансынъыз? Товар аькелгеним йок, машина бермейдилер, бензин йок дейдилер, – деди Тайбат.
– Аьши, сенде баьри зат та бартагы, кыйналмайсынъ. Бизим балаларымыз аштан оьлсинлерме? Олар да каьмпет, колаш суьедилер. Сасык балыктан оьзге затынъ йок, – деп еликти кыскаяклыдынъ бириси.
– Неге? – деди шымтып баскасы. – Аракыдан коьп бир зат та йок онда. Аьши, аракы ман тувылма онынъ акша туьсиретаганы.
– Сиз мага соны айтпага келгесизбе, ырыялар? – деп алынып кетти Тайбат.

Сонда эсли кыскаяклы куьрсинди де, Тайбатка басын шайкай берип. – Сенинъ колынъда, кызым, баьри зат та. Этемен десенъ, машин де, бензин де табаяксынъ, – деди.
– Койынъыз, шувылдаманъыз, – деди Тайбат, – басымды да бос авыртпанъыз. Мен оьзим билемен не этпеге керегин.
Пишелер бир аз тыныскан сонъ, ким де бирев тав кешуьвде болган йол казасын козгады. Язык яс ян берген, кыз да эсине келген йок, дейдилер. Кайтер экен каьрип деп, кыйландылар. Кулак салып тынълады пишелердинъ хабарын Тайбат, дипломат акында соьйлевлерин де эситти. Онда акша да барын эситкенде, Тайбаттынъ шырайы туьрленди.
– Сенинъ папанъ тапкан йокпа экен? – деди кыскаяклылардынъ бириси.
– Тапкан болса, элтеген де болар эди. Билмеймен мен, – деп оьзеленди Taйбат. – Шыгынъыз, туькенди ябаман, – деп баьрин де шыгарып, туькенди асыгыслы ябып кетти.
– Тайбат, – деди урсыс коьтерген кыскаяклы онынъ артыннан. – Сага байга бармага керек. Сен оьзинъ-оьзинъе соьйленип баслагансынъ. Бара-тура не болар, – деп куьлди. Ога косылып, пишелер де куьлдилер.

Больницадынъ касындa аьдемлер коьп эдилер. Баьриси де, кызга кыйналып, оны коьргилери келетаган эдилер.
– Биревге де ярамайды кирмеге, – деп доктор аьдемлерге ызын бермей эди.
– Доктор, доктор, кыскаяклы эсине келди. Биревди излейди. Амир, Амир деп йылайды, – деди шавып шыккан медсестра.

Доктор палатага барып, Айсылуды сабырландырды:
– Сизге йыламага ярамайды, – деп кaтыpып айтты.
– Мен кайда? Кайда Aмир? Кайда мeним эрим? – деп йыбырдадылар кыскаяклыдынъ эринлери.
– Мен Омарова Айсылу Умаровнa. Эрим Омаров Амир Магомедович. Кайда меним сумкам? – деди яне кыз. Онда 6изим документлеримиз.
– Биз билмеймиз, – деди доктор. – Сизди бир яс аькелди, сав болсын, оьлимнен саклады.

Доктор бир каты суслы аьдем эди. Ол кыскаяклыга туврасын айтпага токтасты да:
– Сиз билмеге керексиз, – деди катырып. – Эгер сиз Oмаpoв Амир Магомедовичти эринъиз дейтаган болсанъыз, ол больницага етпей, коьп кан йойып, ян берген.
– Йок, йок, ыйнанмайман, – деп Айсылу давыслап йылады.

Онынъ эси тaгы да авды. Эси келгенде, доктоp кыскаяклыды тешкеруьвли карады да, гинекологты шакыртты.
– Аягы енъилленмеге туры, болынъыз, – деди ол врачка.
Бала аман-эсен тувды, кыскаяклыдынъ да яны аман калды. Бала ети айлык эди. Айсылудынъ юреги кыйналды.
– Амир болган болса, кайтип бир суьйинеек эди, – деп тагы да йылады.

Касындагы кыскаяклылар, оны аяп, коьнъилин коьтермеге шалысатаган эдилер. Боьтен де оны Аминат, касыннан таймай, карайтаган эди. Аминат, баласынынъ оьли тувганына бек кайгырса да, янындагы Айсылуды оьз синълисиндей якын коьрип:
– Айсылу, – деди. — Мен билемен, сага аьли бек кыйын. Кенем де сен энди баланъды ойламага керексинъ, оьйтип йылап турсанъ, суьтинъ де кашаяк. Тилеймен, ал оьзинъди колынъа. Амирди энди тирилтип болмаяксынъ. Алладынъ иши: Алла оьзи береди, оьзи кайтарып алады. Мен мине эки саьбийден айырылдым. Энвер, уьйкен улым, бес ясында авырмай оьлип кетти. Аьли десенъ… тагы да. Билмеймен не каста мага ябысканын. Мен бир эки куьннен шыгаякпан, мунда бала затлары бар, ал сага керегер.

Айсылу сескенип кетип:
– Йок,йок, керек тувыл, – деди.
– Мен сага ак юрегимнен беремен, – деди Аминат. – Сага мен келе турарман.
Бала тувганлы бир эки юма кетти. Айсылу Амирди излеп, онынъ яшавдан тайганына ыйнанмай, йылап туратаган эди.
– Айсылу, келши мунда, – деп бир куьн кыскаяклы оны терезединъ касына аькетти. – Аьне теректинъ касында туратаган караборан ясты коьресинъме?
– Коьрмеймен, – деди Айсылу.
– Аьне-аьне, – деп коьрсетти кыскаяклы.
– Ким ди ол? – деди.
– Биз оьзимиз сораяк боламыз сеннен онынъ ким экенин. Ол сени тапкан яс. Язык кайтип кыйналып аькелген сени. Кайзаманнан бери турады, сени коьреек болып. Сенинъ тукымынъды да ол айткан.
– Да, – деди кыз. – Ол кайдан биледи экен?
– Ол сенинъ кыз тукымынъды айткан. Сен танымайсынъма?
– Йок, – деди Айсылу, – эсиме келмейди.
– Онынъ аты Ислам, бек аьрув яс дейдилер аьдемлер. Аьлиге дейим уьйленген йок. Бир cуьeтaгaн кызы болган дейдилер, ол да окувга кеткен. Оькинишке, оны суьетаган яс ога бир де айтканы йок.
«Язык сени, – деп ойланды Айсылу ишиннен. – Сондай аьруьв ясты каратып койган ким экен ол наьсипсиз кыз?» ол кыскаяклыга бурылып:
– Аьши, мен ога, значит, борышлыман, солма? – деди.
– Сага ол яс экинши кере яшав берген. Бурын, эситкенсинъме, булай айтататаган болганлар, сондай аьдемге я ювык кардаш болмага, яде болса байга бармага керек.
Айсылу ашувланып кетип:
– Сенинъ мага маскаралагандай йолынъ йок, деди.
– Кешир мени. Сени мен оьпкелетким келмеген.
– Мен эримди йойып, тагы да эрге барарман деп ойланган йокпан, – деди Айсылу.
Сонда палатага медсестра кирди:
– Айсылу, – деди ол, – бизге сизинъ документлеринъиз керек: паспорт, уьйленгенинъиз акында шайытлама, балага справка язбага керекти де. Ога не деп атаяксынъ?
– Замир, – деди Айсылу. – Омаров Замир Амирович болаяк.
– Сен бизге Маликова деп туьскенсинъ. Баланъ да Маликов болаяк болар.
– Йок, йок. Бир аз каранъызтагы, документлерди излейдилер де.
– Сенинъ артынънан бирев де келгени йок. Йокпа сенинъ кардаш-тувганларынъ?
– Йок, – деди кыз. Нагашакам бар, олар билмейдилер.
– Выходит, атасы белгисиз.
– Йок, сен дурыс айтпайсынъ, – деп кыз, кайда караягын билмей, йылады.
Айсылуда мундай авыр куьн бир де болганы йок эди.
– Ах, энди не этер экенмен. Энди мен ким болдым? Тукымым да йок, байым да йок. Кайда барар экенмен?» – деп сылкылдап йылады.
– Кайгырма ол кадер. Мине, коьрерсинъ, кагытларынъ табыларлар, – деп касындагы кыскаяклылар оны сабырландырмага шалыстылар.
Айсылудынъ куьни каранъа болган, кагытлары табылмайдылар деген хабар авылга тез яйылды. Оны эситкен Муса уьйине асыкты. «Аьймедет, меннен оьзге бирев де билмейди де. Мен тапканман дипломатты. Соьле аькетип кызга берермен», – деп зыранълап кирди де:
– Уланай, – деп бакырды Муса. – Береш анав мен тапкан дипломатты тез. Тез болып кызга еткермеге керекпен.
Уланай балт-балт этип байына карады.
– Кайдай дипломат акында соьйлейсинъ? Сенинъ аькелген бир затынъды да коьргенимиз йок, – деп, кирпигин какпай, олтырды.
– Сен не, пише, мени ярыга caнaйсынъмa? Мен аракы ишкен болсам да, акылымды ишкеним йок. Сизге коьрсетип салган эдим де: тийменъиз, мунда кагытлар бар, акша бар деп, – деди Муса.
Уланай, шыдаялмай, йигерленип турды.
– Бар, шак милицияга, йок эткенлер деп, – деди кыскаяклы – сенинъ оьзинъди олтыртарлар, билесинъме сен оны, яры?
– Неге мени олтыртпага кереклер? – деди Муса акыйып.
– Неге десенъ, сен оны заманында берген болсанъ, бир зат эди. А аьли сен оны оьзинъе байырлаган боласынъ, ясырып калдыргансынъ. Энди ким сага ыйнанаяк? Мен коьргеним йок бир зат та деп айтаякпан. Кызлар да суьйтееклер, – деп бакырды байына Уланай. – Тайбат туькенге борышлы эди, акшады туькенге салган, Айшат та почтага борышын кайтарган. Ал, энди кимге айтаяксынъ, суьйтип кызлар акшады экевлери боьлгенлер деп. Сеннен оьзге бирев де билмейди эм билеек те тувыл, авызынъды йым да тур.

Соннан сонъ бир кесек заман озды. Муса, каьрип кисидей болып, аьдемлерге коьринмеге уялып, оьзининъ боьлмесиннен шыкпай, аракы ишип, авыр ойларга коьмилип, бек эсирсе, оьзининъ яшавын кыскартпага ымтылатаган болды. Уланай асылаяк ериннен оны неше кере куткарган. Тайбат пан Айшат, куллыкларын бардыра турып, коьп заман кетпей, ахыр-туьрли кийимлер алып, аьйдиленип юредилер. Ах, кимнинъ акшасына, деш.
Айсылу больницадан шыкканда, кайда бараягын билмей, саьспекледи. Нагашакасы Адил, кешеги Сакинат кайтип йолыгарлар экен деп, ойланып, олардынъ каралдыга еткенин де билмей калды.
Сакинат Айсылуды коьргенде, талып йыгылмага аз калды. Эсин йыйып, илеятырган кирлерин таслап, Айсылудынъ алдына шапты. Балады коьргенде, сескенип кетип:

– Бу кимнинъ баласы? – деп сорады.
Айсылу йинъишке сеси мен:
– Меники, кешек, – деди.
Сакинат, уьндемей олтырды. Ол Айсылуды оьзининъ кызындай коьретаган эди. Сакинат авылда тебентели хатын деп саналатаган эди, оьзине карсы биревди де соьйлетпей, оьзи де туврасын айтып, кайбиревлер мен яв болып юретаган кыскаяклы эди.
Болган заттынъ савлайын айтып, Айсылу Сакинатка карамага тартынып турды. Сакинат та не айтаягын билмеди. Сонда уьнсизликти баладынъ йылавы бузды.
– Эмгист балады, аш болгандыр, – деди Сакинат.
– Меним суьтим йок, – деди Айсылу.
Сакинат аье-куье болды, балады аяды. Айсылу ман бирге оьзи де йылады. Сонъ, эсин йыйып:
– Кыйналма, бир амал табармыз, балады аш этпeспиз, – деди.
– Нагашакай кайда? – деп сорады Айсылу, коьзлерин суьрте берип.
– Tc-с! Уянтарсынъ. Ятсын сол. Ишкен, ишпеген куьни баp ма? Мине соьйтип турамыз, – деп куьрсинди кешеги. – Сен аьли тыншай. Мен оьзим Адилге 6аьри затты анълатып айтарман. Аьли ол бек шалт болган. Ишсе – боьтен де.
– Не болган ога?
– Не болсын. Билесинъ де нагашаканънынъ кайдай экенин. Конъысыларымыз yьй сaлатагaн эдилер. Oны да коьмек этпеге шaкырдылар. Coндa aягына бир зат кирген. Эндиги бармагы караланган, аягын ерге бастыртпайды. Доктирлер, кеспеге керек дейдилер. Орысша бир зат деп айтады да сога, хайыр коьргир.
– Гангрена ма?
– Аьше, аьше. Соьйтип болаяк дейдилер. Йок, кестиртпеекпен мен, оннан эсе, оьлейим деп, биревди де киргистпей, аракы ишип, боьлмеде ятады. Сенинъ нагашаканъ сондай берли.
– Баьри затты эситкен кыз, ериннен ушып турып:
– Кой, барып коьрейим, – деп козгалды.
– Йок, йок, – деди Сакинат, – берлисинъ ме, кирме сен аьли. Мен оьзим баьри болган затты анълатайым.
Айсылу, соьз айтпай, разы болды.
– Аьше сонъ кирермен, нагашакамга, – деп баласына энъкейди. Бир аз кайнатылган суьтти ишкен сонъ, ол парахат болып уйклай эди…
Айсылудынъ нагашакасы картайган эди, шашлары агарганлар, бетлери тыртайганлар, таьмеки тартувдан тислери караланганлар.
– Кир, кир, – деп, Айсылуды ол сувык йолыкты.
– Нагашакай, – деп кушаклады Айсылу, сол саьат бетине коьзяслар тыгырдылар.
Айсылудынъ хабарын Адил, артык эс этпей, тынълай эди. Таьмекесин тарта-тарта, онынъ коьзлери юмылып кеттилер. Айсылу колындагы туьтинди алып соьндирди де, шыракты тымгыстып, боьлмеден шыкты.
Заман не бек тез кетеди-ав. Замирчик те мине бес ясына шыкпага туры. Кайдай акыллы бала, анасынынъ касында балапандай ювырып юреди.
Сакинат кызды аяйды. Савлай уьй куллыгын ол бажарады.
– Айсылу, – деди Сакинат бир куьн, терезеге карап, – аьне яс сага тагы да келген, Замир мен соьйлеп туры.
– Мама, мама! – деп бакырды тыста кишкей Замирчик. – Карашы, кайдай аьруьв автомат аькелген мага дядя Ислам.
Бала каралдыда аьри-бери шапкылады. «Ух-ух, трах-трах» – деп, Исламга тускап, аткышлады. – Сен оьлдинъ, оьлдинъ, дядя Ислам, – деди.
Ислам да, баладынъ айтканына ызлап, оьлгендей болып, йыгылды.
Айсылу тыска шыкканда, Замир завкланып ойнай эди.
– Кой энди, дядя уьйине кайтаяк, – деди Айсылу.
– Неге? Кайтаяк тувыл. кайтпа, – деп Замир йылап йиберди. – Сен аьр дайым кетесинъ. Кетпетагы, дядя, – деди, коьзяслары шыбырып.
Айсылу, не зат айтаягын билмей, саьспеклеп калды.
– Аьруьв, аьруьв, мен асыкпайман, – деди яс. Сонъ Айсылуга бурылып: – Мен оьз сырымды сага айтаялмайман. Тек бил: Замирди оьзимнинъ баламдай коьремен.
Ислам сол куьн уьйине кеш кетти. Айсылу терен ойга коьмилип калды. Кеште де уйкы таппады. Онынъ кеше коьзлерин юммаганын кешеги Сакинат та сезди.
– Ва, неге соьйтип ойланасынъ? Сени не кадер саклап турады язык. Суьймей болса, сол кадер карар эди ме? Сен окувда заманда да, сонъ оьзи аьскерден кайтканда да бизден сени сорайтаган эди. Ол – сенинъ бактынъ. Ислам болмаган болса, сен аьли меним касымда турмас эдинъ.
– Да, – деди кыз, – мен оны билемен. Мен де, Замир де онынъ алдында борышлымыз.
Не де болсын, кешеги Айсылуды коймады.
– Сен яссынъ аьли де. Оьз аьелинъди туьз, – деди.
Ахырында Айсылу Исламга байга бармага токтасты. Сакинат аягы ер баспай суьйинди. Айсылуга яне наьсип келди деп, тоьбеси коькке етти. Ювыкларды шакырып, эки як той эттилер.
Исламнынъ аьели уьйкен эди: атасы Мырзам, анасы Уркият, кардашы Саьлимгерей. Эки карындасы да байларыннан айырылып, уьшер балалары ман ата уьйинде эдилер. Ислам – энъ де кишкейлери. Саьлимгерейдинъ пишеси Зулейха бир албаслы, колына баьрин де алып койган, оьткир, катерсиз келиншек эди…
Тойдан калган уьйкен казанларды куьн иссисинде Айсылу ювып туры. Терлеп-писип, бала касына келди.
– Мен аш болганман, мама. Бертагы бир зат ашамага. Аьне, – деп Зулейхадынъ балаларын коьрсетип, – Мурзик пен Диляра ашадылар, – деди.
– Соьле, Замирчик, соьле, балам, мен куллыгымды кутарайым, а то эрши болар, куллыкты кутылмай, ас ишсенъ, – деп Айсылу казанды тагы да йылтыратып баслады.
Сонда Ислам касына янасып:
– Койтагы, яным, болаяк эткенинъ. Сен ас та ишкен йоксынъ. Ялгыз ишеялмай, мен де сени саклайман, – деп Айсылудынъ колыннан ыслап тургыстты.
Соны коьрген Зулейха каймийкелерин шакырып:
– Карашынъыз, «голубкилерге». Ол оны оьппеге туры, – деп селекелеп соьйледи. – Туьнегуьн уьйленгенлер, арбатында не болаяк олардан? Соьйтип кушакласып тураяклар ма экенлер, куллык этпей.
Зулейхадынъ зыртлавын эситкен Айсылу колын Исламнан тартып алды да, баласын иертип, оьзининъ боьлмесине кетти.
Ислам кешеги Зулейхага барып:
– Сен сосы не затлар соьйлейсинъ? – деп бакырды. – Тилинъди тый да, оьз куллыгынъды коьртагы.
Ислам соьйтип айтты деп, Зулейхага бирев мен де соьйлемей, оьзининъ касиетин коьрсетип, бир юма тутып юрди. Ол Айсылуды эм онынъ баласын суьймей баслады. Соьйтип эки йыл кетти. Замир аьруьв яс деп, тоьгеректеги конъысылар да балады бек суьйдилер. Балалар бавында да ол мактав соьзлерге тийисли болатаган эди.
Ама Зулейха Айсылу ман Замирди коьрип болмайтаган болды. Бузав авырса да, шипийлерди кувалды аькетсе де, ол балады шуьшлеп турды.
– Мен билемен буьйтип неге болатаганын, – деп бакырыклады ол бир куьн каралдыда. – Айсылудынъ аягы яраспайды бу азбарга.
Онынъ ашшы соьзлерин эситип:
– Меним не куьнам бар? Бир зат болса, меннен коьрмеге аьзирсиз, – деп, Айсылу сылк-сылк этип йылады.
Эртеси куьн Замир азбарда ойнап юри эди. Айсылу артыннан ясырынып карайды. Зулейхадынъ балалары аьруьв кийимлер кийгенлер, алма кайзап турылар. Мурзик, алмасын Замирге коьрсетип:
– Ашайсынъ ма, ашайсынъ ма, – деп, коьзин кыздырып, козыйды. Алма ашамага суьйген Замир алмады алайым деп ымтылады да, ерге йыгылады.
– Эй, етим, – деп елигеди Мурзик сонда ерде яткан Замирге. – Сенинъ атанъ ким? Маманъ билмейди сени кимнен тапканын, билесинъме сен оны, сенинъ маманъ бизим дядямызды аьйле сув иширтип алдырткан, дейди бизим мамамыз.
Айсылу шыдаялмады, ювырып барып, баласын ерден коьтерип алып, уьйге аькетти, оны суьйип, коьзясларын ыслаялмай, йылады. Сол арада Ислам кирди.
– Не зат болган сизге, неге йылайсыз? – деди.
– Не зат болсын, оьзимди де коймайдылар, баламды да коймайдылар, – деди сылк-сылк этип Айсылу.
Эртеси куьн Айсылу авырды, яткан ериннен тура алмады. Сыйырды Зулейха ярты-курты этип савды.
– Неге мунда айланып калгансыз? – деп уьйди басына кийди.
Замир тартынып, уьйден шыгып кетти. Каралдыда ол оьзининъ автоматы ман, «трах-трах» деп, ойнайды.
– Басынъа болсын «трах-трах». Эртеси-кешеси яшав йок муна етим баладан, кайдан келди-ав басымызга, – деп Зулейха бакырады.
Замир уьйге кирип, баьрисининъ де кеткенлерин коьрип, столда калган калдыкларды ашай эди. Дарман ишейим деп боьлмеге кирген Айсылу, столдагы калдыкларды баласынынъ ашайтаганын коьрип, оны уьркитпейим деп, кайтты, юреги камсыгып, оьзин тыялмай, йылады.
– Каьрип балам, сени де каьрип эттим, оьзимди де. Кайтейим экен? – деп йыбырдадылар онынъ эринлери.
Соьйтип йылай-йылай, ол уйк-лап кетти.
Сол арада уьйге кирген Зулейха Замирдинъ калдыкларды ашайтаганын коьрип:
– Оьл, обыр. Сум экенсинъ, – деп балады ийтеп йиберди.
Бала сескенип кетип, бирден шкафтынъ муьйисине басы ман урынды. Онынъ коьзлери айланып кеттилер.
– Басым, басым, мама, – деп бала бакырды.
Зулейха, кыйланган да этпей, уьйден шыгып кетти. Баладынъ аьлсиз аьлде ятканын, хыйлы заман оьткен сонъ, Айсылу коьрип:
– Не болды, балам, тур, тур. Коркыстпа мени, – деди, Замирге энъкейип.
– Мама, – деп ынъыранды сонда баласы.
Бир юма ятты Замир, каты авырып. Ойнап юретаган баладынъ бирден соьйтип неге каты авырганын Айсылу анълай алмады.
Балады больницага еткермеге керек болды. Замир эсине бир келеди, бир кетеди, «мама, мама» деп, бакырып йылайды.
– Мен касынъдаман, амалым, – дейди анасы.
Экинши куьн Замир коьзин тегеран ашты.
– Мама, мама, – деп Айсылуды шакырды.
– Мен касынъдаман, яным, – деди анасы.
– Мама, – деди, – сен оларга, уьйдегилерге ялынып, бир зат та тилеме.
– Неге? – деди Айсылу.
Яс оьзининъ яшамага аз калганын сезип пе: ким биледи, анасына йылы карап:
– Мама, мен сени суьемен. Мени тетя Зулейха ийтегенде де, мен йыламадым, тек басымды бир аз авырттым. Кенем де даяндым. Бир де шагынма деп, сен мага айтатаган эдинъ де. Вот, мен шагынмадым.
– Ах, балам, балам, неге аьсеринъде айтпадынъ, – деп Айсылу йылады.
Доктор келип, Замирди карады.
– Куьзгидинъ коьрсетуьвине коьре, аьл аьруьв тувыл, – деди ол. – Басында кан уйыган. Елке бети мен бек куьшли урынган, баьри зат та Алладынъ эмири мен, – деп Айсылудынъ юрегине буз салып кетти.
– Йок, йок, – деди кыз, – бир зат та болмаяк па этип, доктор? – деп тизлерине шоьнъкти.
Замир кешке де етпеди. Айсылу йылай алмады, Замирге карап-карап куьлди, шашларын юлкып, акылы тайып, бир зат та анъламады.
Айсылу, эки йыл авырып, яртыянлар больницасында ятты. Ийги болганда, ол нагашакасынынъ уьйине кайтты. Кешеги Сакинат ога документлерининъ табылганын да, бетсиз Тайбаттынъ ысланып кеткенин де хабарлады. Айсылуга энди баьри зат та бир эди.
– Мага энди бир зат та керек тувыл. Мен эндиги Амир мен Замирди кайтарып болмаякпан, кешек, – деп, ол Сакинатты кушаклап йылады. – Замир коьзимнинъ алдыннан таймайды, давазы кулагыма шалынып турады. Кешир мени, ясым, мен сени караялмадым.