Ногай Ордадынъ энъ де яркын бетлери ыспайы ногай хатынларынынъ бактылары ман язылган. Халкымыздынъ хан кызлары Сибирь, Астрахань, Касимов, Крым эм баска орта азиат патшалыкларынынъ такларында олтырганлар, ама олардынъ коьбиси Казан патшалыкта ханбике болганлар.
Коьплеген оьмирлер оьткен, бир заманда данъклы эм куьшли Ногай Ордасы тек айтылып калды, ама Казан патшалыктынъ энъ де ызгы ханбикеси, ногай хан Юсуфтынъ кызы ярасык Суьйимбикединъ аты аспанда яркыраган юлдыз кимик яркырап турады. Ол бизге кызыклы бактылы хатыннынъ акында хабарлайды, сол атты сый ман савлай бусырманлар дуныясында айтадылар. Орыслар язганда ханбикединъ аты «Сююмбике» яде «Сумбека» дейдилер, бизим тилимизде «Суьйинбике» яде «Суьйимбике» деп язылады.
Ким мен де тенълестиредилер Суьйимбикеди – уллы европа хатынлары Мария Стюарт, Елизавета Английская, Изабелла Кастильская, египет Клеопатра, туьрк патшалык бийкеси Роксолана ман. Ама халктынъ таварыхында Суьйимбике дайымларга энъ де акыллы, ыспайы ханбике деп калган.
Суьйимбике Уллы Ногай Ордадынъ басшысы Юсуфтынъ кызы болган деп белгиленеди. 1533-нши йыл оны атасы 17 ясындагы Казан патшалыгынынъ ханы Джан-Алиге эрге береди, ол заман Суьйимбикеге 14 яс болган. Яслар бир-бирисине келисетаган болган, ама олардынъ арасында суьйим болмаган деп белгилейдилер тарихшилер. Сол заманларда ногай патшалыгында куллык эткен орыс элши Д.Губиннинъ айтувына коьре, Суьйимбике атасына яшавына шагынатаган болган. Атасы кыйналса да, ога бир зат та этип болмаган. 1535-нши йыл Джан-Али тактан туьсириледи эм Иски-Казань каласына йибериледи, сонда ол коьп кешикпей оьледи. Суьйимбике тул хатын болып калады.
Бакты ханбикеге туьрленислер аькелсе де, ялгыз калдырмайды. Ол янъы туьскен казан хан Сафа-Гирейдинъ хатыны болады, хан алдын да патшалыкты басшылаган, ама казанлылар оны тактан туьсирип, Джан-Алиди саладылар. Аьли болса Сафа-Гирейге патшалык та, Джан-Алидинъ хатыны да калады. Коьплеген тарих билдируьвлерге коьре, Суьйимбике юреги мен суьйген Сафа-Гирейди. Хан йигерли, бажарымлы аьдем болган, сол заманларда ол куьшли политик деп саналган. Суьйимбике ога тек хатын болып калмай, онынъ ислеринде коьмекши болган. 1546-ншы йыл Сафа-Гирей тагы да кувылады патшалыктан, ама оьзине таянган аьскерлер йыйнап, кайтып келеди. Сол йылларда да, сонъ да власть уьшин куьрес юрген патшалыкларда, агасы инисине, увылы атасына карсы шыгып турганлар. Оьзи куьши етпегенде, хан кайнатасы Юсуп мырзага тилек этип барады. Такка кайтадан олтырса, ол Юсуптынъ кишкей увылы Юнуска Казан патшалыктынъ бир кесегин беререм деп ант этеди. Мырзалардынъ мырзасы, солтанлардынъ солтаны Юсуп коьмек этпеге токтасады Сафа-Гирейге. Соьйтип, Юнус мырза аьскерлери мен Казан патшалыгын курсап алып, 8 куьн узагында казанлылар ман согысады, Шах-Алиди тактан туьсирип, кайтадан Сафа-Гирейди салады. Тек хан айткан соьзине ие болмайды, ант эткенин мутады, Юнус мырзага ер бермейди ханлыгыннан. Юнус мырза ашувга толып, уьйине кайтады. Сафа-Гирейди де коймайдылар, оьлтиредилер. Болса да онынъ кайтип оьлгени акында туьрли хабарлар юреди – ол шомылып турган мезгилде оьлген. Суьйимбикединъ юреги кайгыга толады, суьйикли эрин йойган хатыннынъ янынынъ эмлевшиси – эки ясындагы увылы Утемис-Гирей. Атасы Сафа-Гирейден сонъ ол Казан патшалыктагы власть ога коьшеди, ол оьскенше анасы патшалыкты басшылайды. Казань калада сол заманлар крым татарлар коьп болган, Суьйимбике крымшылардан оькимет туьзеди эм басшы этип аьскерлер басшысы Кучакты салады.
Суьйимбике патшалыкты кыйынлы заманларда басшылайды: яс орыс патша Иван IV Казан патшалыкты йойытпага ниетленеди. Москвада яшайтаган коьплеген татар феодаллары Суьйимбикеге карсы шыгадылар. Суьйимбике аьскерлерин йыйнап, Москва патшалыгынынъ шапкынлыгын токтатады. Болса да ашувы шыккан Иван IV Суьйимбикеди коймайды, ога коьмек Шах-Али этеди. Онынъ кенъеси мен Свияжск кала салынып, Казаньге кемелер баратаган йоллар бувылып, казанлылар орыс аьскерлер мен курсалган. Суьйимбике атасыннан коьмек сорайды. Болса да атасы ога коьмек этип болмайды. Сонынъ эки себеби бар – бириншилей, ол Иван Грозный ман татым яшамага, Москвадынъ политика яшавына катыспаска келисуьвге кол баскан. Экиншилей, ногайлар аьли де кайтип оларды Сафа-Гирей алдатканын эсинде саклайдылар. Суьйимбикеди саткыншы казанлылар сатпаган болса, берилмеек эди ол явга, эм 1551-нши йыл август айында Суьйимбике кишкей увылы ман Москвага коьшпеге керек болады.
Савлай халк кайгырды Суьйимбике Казаньнен кеткенде. Ханбике Сафа-Гирей мен онынъ камыры янында аманласады. Суьйимбикединъ бозлавы юреклерге тиймей болмайды. Бу бозлавда – баьри озган йыллары, онынъ авырувы, ханбике болган шагы, тоьркини акында кайгырувы.
– Суьйимбике атым, ногай затым,
Кайда меним яс даьвлетим.
Оьзим де тул, улым етим,
Кайда меним тыныш вакытым, – деп бозлайды ол.
Сый этип хош алады Иван Грозный Москвада Суьйимбикеди эм онынъ увылын, олар Кремльдинъ боьлмелеринде яшайдылар, ама баьри заты да болган ханбике оьзи есирге туьскенин анълайды.
Иван Грозный кылыплы касиетли аьдем болганга оьз кир ислерин толтырмага шалысады. Юсуп мырза орыс патша онынъ кызын тактан туьсирмес деп сенеди, мен оьзимнинъ соьзиме ие болдым ша, ол да эр киси болып айтканын этер деп ойлайды. Ама Иван Грозныйдынъ ойлары баска эди. Орыс патша анълайды, ногайлар крымлылар ман бирге болса, ол Казань калады алып болмас. Соны уьшин куьнибурын Юсуп мырза ман татымлык тутып, орыслардынъ эткен затларына катыспайман деп соьз алган. Оьзи болса Казан патшалыкты Москвага коспага ниетленеди. Юсуп мырза кызы эм йиени уьшин бек кайгырады, кызымды кайтаршы деп, Иван Грозныйга элшилер йибереди, ама орыс патша Суьйимбике атасына кайтса, келеекте Казан патшалыгынынъ тагына олтырмага болады деп корккан. Соьйтип, ол бир аз заман кеткен сонъ, оны Касимов патшалыктынъ ханы Шах-Алиге эрге береди, увылы ман айырады. Тагын да, ханлыгын да йойыткан Суьйимбикединъ коьзине бир зат та коьринмейди, ол басын коьтермей, кайгыга коьмиледи.
Увылы ман айырылганына Суьйимбике булай толгайды:
– Суьйимбике меним атым,
Калды меним тыныш вакытым.
Коьнъилим мунълы, коьзим яслы
Калдым ялгыз есир етим.
Утемис-Гирейдинъ бактысы да кайгылы болды. Казан патшалыгында шокындырылган мырзаларды хан этпейтаганын билип, орыс патша Суьйимбикединъ увылын шокындырып, Александр деп ат тагады. Юсуп мырза сол хабарды эситип, Иван Грозный ман баьри катнасувларды да бузады.
Шах-Али Казан патшалыгын басшылайды, болса да эбин табалмай, орысларга кашып кетеди. Сонъ Суьйимбикеди алып, Касимов каласына кетеди, ызгы йылларын Суьйимбике мунда озгарады суьйикли тувыл эри мен, тоьркинине баралмай, ялгыз увылын коьреалмай, ол 37 ясында дуныядан кешеди…
Утемис-Гирей 20 ясында оьлген деп белгилейдилер тарихшилер. Ол орыс патшалар койылатаган Архангельский соборда салынган.
Суьйимбикединъ кайда койылганы белгисиз, эри Шах-Али 1567-нши йыл оьлген эм Касимовта оьз мезарында койылган. Белки, Суьйимбике де сонда койылгандыр, сол мезарда тагы да бир белгисиз камыр табылган, онда бир язув да йок, тек 37 йыл яшаган деп язувлы дейдилер излевшилер. Сол йыллар Суьйимбикеге келиседи. Бирев де сол мезар акында хабарламайды, тек онынъ тоьгерегинде коьплеген йыллар оьсип турган тереклер болган яшав акында япыраклары ман сыбырдасып толгайдылар. Табиат та ярасыклы шешекейлер мен сол мезардынъ суслыгын явып, оны йылдынъ аьр бир шагында оьзинше аьруьвлейди.
Коьплеген инсанлардынъ бактылары тарихтинъ ярасык бетлерине айланган, Юсуп мырзадынъ кызы Суьйимбике де солардынъ сырасына киреди. Табиат аямай ога ярасыклык эм акыл, властьке ымтылган ян эм суьйип болган юрек берген, бир куьн де ол тукымынынъ уллылыгын ерге туьсирмеген. Аьлиги заманда Казань каласында Кремльде уьйкен минарет бар, ол Суьйимбикединъ атын юритеди. Минарет кайсы йыл салынганын бирев де билмейди. Биревлер айтадылар, оны Суьйимбике Сафа-Гирейдинъ эстелигине курган. Сол межигитте ол Казань каладан кетип бараятканда намаз кылган деп айтадылар. Баскалардынъ айтувына коьре, межигит Иван Грозный ман бузылган межигитлерден салынган Казань каласын алганда. Ким де не деп айтса да, Суьйимбикединъ минарети аьлиге дейим баьрисин де оьзининъ ярасыклыгы ман сукландырып турады.
Дуныяга келген аьдем
Кайгы коьрмей турмайды,
Дуныяда шат юргеннинъ де
Топырактыр акыр орыны.
Суьйимбике атым, ногай затым,
Коьзим яслы, йок рахатым,
Коьрдим мехмет, шектим азап,
Мутылмайды эш хасретим.
Соьйтип бозлайды Суьйимбике Казань каладан кеткенде. Сондай эди бизим халкымыздынъ белгили хан кызы Суьйимбикединъ бактысы. Сол зат бизим юреклерди мунъшылыкка эм оьктемликке толтырады.
Г.Бекмуратова.
