Янъыларда Ногай район орталыгына узактагы Якутия (Саха) Республикасынынъ бас каласы Якутсктан келген журналист Дмитрий Станиславович Иванов конакта болды. Онынъ келуьвининъ бас ниети – аьлиги тыныш тувыл заманларда кардаш тюрк халклары оьз тувган тиллерин, тарихин, маданиятын, аьдетлерин саклавы, уьйренуьви эм оьрлентуьви мен танысув эм бу яктан оьзине керекли сулып йыйнав.
Дмитрий Иванов – «Ситим» деген ОО медиакуьбининъ «Кыым» («Ушкын») якут тилинде шыгатаган ямагат-политикалык газетасынынъ сайтынынъ бас редакторы. Бу газета, онынъ айтувы ман, Россиядагы миллет газеталары арасында энъ де коьп тиражлы баспа органы болады (татарлардан да озады). Дмитрий оьзи Якутсктагы Сырт-Куьнтувар университетиндеги журналистика факультетин окып кутарган. Студент йылларында тюрк тиллери мен кызыксынады эм солардынъ акында материаллар йыйып баслаган. Сол ымтылысы оны армаган магистратурада алтаистика эм тюркология факультетинде окымага кайратландырады. Дмитрий Якутиядан коьп узак болмаган ерде орынласкан бурынгы Орхоно-енисей тюрк язув эстеликлеринде (Енисей йылгадынъ йогарында, Монголия ериндеги Орхон йылгасынынъ ягасында орынласкан) болган эм 2 йыл узагында рун аьриплери мен язылган язувларды уьйренген. Сол заманларда онынъ тюрк халкларынынъ тарихи, маданияты, аьдетлери мен таныспага суьйимлиги тувган. Сондай ниети мен конъысы Тувада, Хакассияда, Алтайда, Чувашияда, татарларда эм башкирлерде болган. Дмитрий бир неше йыллар артта Сырт Кавказдагы карашайларда эм кобан ногайларында да конакта болып кеткен. Черкесск каласында шыгатаган «Ногай давысы» газетасынынъ редакциясына да кирген.
«Газетадынъ бас редакторы Алтынай Атуова ман Сочи каласында таныстым, – дейди ол. – Соннан Минеральные Воды каласына келгенде, мунда депутат Муратхан Михайлович пен де таныс болдым. Ол мени оьз мерекесине, Икон-Халк авылына конакка шакырды. Сол мерекеде мен ногай халкынынъ коьп белгили ваькиллери мен, олардынъ ишинде «Ногай Эл» ФНКА етекшиси Казмагомед Янбулатов пан да ювык таныстым. Казмагомед мага шынты ногайлар Дагестанда, Ногай районында яшайдылар деди эм мени оьзине конакка шакырды. Тек мен ога дейим уьйге кайтувга самолетка билет алган эдим. Соны ман сизге былтыр келмеге ниет эттим, ама янъы коронавирус юкпалы маразы таралувы ман байланыста иркилмеге туьсти. Быйыл сизге йолланып шыккан аьсеримде Казмагомед Янбулатов былтыр топырак болганы акында эситтим, яткан ери ярык болсын».
– Якут тилинде, – деди бизге Дмитрий, – бурынгы тюрк соьзлери (аьлимлер аьвелде тюрк халкларынынъ асыл ортак бир пратюрк тили болган деп те санайдылар. – Автор.) баска тюрк тиллерине коьре коьп сакланганлар. Ол затты мен баска бизим кардаш тюрк халклары, сонынъ ишинде ногайлар да, оьзге миллетлер, эллер мен коьп катнасувы аркасында бурынгы бир неше асыл тюрк соьзлери орынына араб, фарси, шумер эм сондай тиллердинъ соьзлери киргени мен анълатаман. А биз, якутлар, сувык табиат аьллеринде, уьйкен савдалык йолларыннан, эллерден эректе орынласканга, баска миллетлер мен катнасув аз болганга болар, оьз тилимизде коьп бурынгы тюрк соьзлерин саклаганмыз, – дегенге, мен оны ман ишимнен макул болдым, неге десе бизим тувган тилимизде де аталарымыз аьли 50-60 йыллар артта кенъ кулланган ногай соьзлердинъ хыйлысы буьгуьнлерде архаизм сырасына тайганлар. (Бу ерде 200-300 йыллар артта кулланылган тилимиз акында айтпай да кояйык).
– Якутлар (оьз-оьзлерине саха дейдилер) биз коьп миллетли элде яшаймыз, ама бизде, оькинишке, эндигиси тувган тиллеримиз йойылып барады эм сол себептен тил йойылса, халк та йойылмага болады деп санайдылар. Биз баска тюрк халкларыннан эректе яшаганымызга, бизге тиллери мен ювык болатаган кардаш миллетлер калай яшайтаганын коьп билмеймиз. Сонынъ уьшин меним ниетим – тюрк халклары акында коьп кере эситкеннен, бир кере сама барып соларды оьз коьзлерим мен коьргеним яхшы. Сырагысында, тюрклер акында коьп материаллар йыйылганда, бир мультимедиа проектин яшавга шыгармага, олай дегеним, уьйкен китап яде фильм яде энциклопедия аьзирлемеге суьемиз. Сол проекттинъ аркасы ман биз баьри тюрк халклары ман кайдай да бир байланысларды беркитпеге талпынамыз. Бурынгы ортак бир тамырымыз, кайтип айтсак та, бизди бир-биримизге тартады, – деп хабарлайды Дмитрий.
Якутиядан келген конагымыз сол куьн Ногай уьлке танув музейинде, «Айланай» ансамблинде, белгили фотограф-суьвретши Владимир Уразакаевте конакта болды. Ол конакты йылы йолыкты, ога оьзининъ «Кара-ак кино» деген китабин савгалады. Музейде Дмитрий Иванов бурынгы шоьллигимиздинъ мынъйыллык алатлары, халкымыздынъ тарихининъ коьплеген экспонатлары ман танысты. Оны Уллы Аталык согысы йылларында районда немецлердинъ болганы да кызыксындырды.
«Айланай» ансамблинде оны етекшиси Мурат Ваисов, РФ эм ДР ат казанган маданият куллыкшысы Нарбике Муталлапова, ДР халк артистлери Алибий Романов, Бегали Куруптурсунов йылы йолыктылар. Нарбике Арслан кызы ансамбльдинъ, соны туьзуьвши Сраждин Батыровтынъ акында хабарлады. Алибий Романов домбыра ман бир неше бурынгы ногай йырларды йырлады.
Айырым эстеликли йолыгыс туьски ас мезгилинде «Ногайстан» кафесинде болып оьтти. Мунда сыйлы конактынъ колын алмага деп Ногай район администрациясынынъ аькимбасы Мухтарбий Аджеков та келди. Музейдинъ директоры Каирбек Бальгишиев савлыгы ягыннан уьйинде турып эмленгенине де карамастан, куллык этип келди эм тюрк халк- ларынынъ бир-бириси мен бурынгы байланыслары, тарихи, аьдет-йорыклары акында айтты. «Шоьл тавысы» республикалык газетасынынъ бас редакторы Эльмира Кожаева конакка газетадынъ ызгы номерлерин берди, редакциядынъ куллыгы акында хабарлады.
М.Юнусов.
Суьвретлерде: журналист Дмитрий Иванов (солдан экинши) ногай шай ман сыйланады; белгили ногай йырлавшысы Алибий Романов пан.
