Ногай муниципаллык район Дагестаннынъ сырт зонасы сырасына киреди эм республикадынъ 18 процентке ювык ерин бийлейди. Социаллык эм ямагат-политикалык аьл район еринде ийги, террористлик кыянатлыклар болганы регистрацияланмаган. Бас орынды сонда ыхтыяр саклав структуралары ман ямагат йорыкты саклавга эм кавыфсызлыкты, «Ногайский район» МР-да терроризмге карсы аьрекет этетаган комиссиядынъ, онынъ аппаратынынъ, терроризмге карсы аьрекет этетаган субъектлерининъ эм дайым аьрекет этетаган исши туьркимлердинъ юритетаган иси тутады. «Ногайский район» МР-да терроризмге карсы аьрекет федераллык, регионаллык законодательствосы ман терроризмге карсы аьрекет этилип, солар ман келисте нормалык правовой актлар алынув ман келисте озгарылады.

2018-нши йылда эм 2019-ншы йылдынъ озган болжалында «Ногайский район» МР-да аьрекетин 2018-2020-ншы йылларга ДР-нынъ «Ногайский район» МР-да терроризм эм экстремизм идеологиясына карсы аьрекет этуьв бойынша Комплексли программа ман, 2013-2018-нши эм 2019-2023-нши йылларга туьзилген Комплексли план ман, ДР-да НАК, АТК маслагатлары ман, МР-да 2018-нши эм 2019-ншы йылларга АТК куллыгынынъ планлары ман, солай ок АТК аьли эм онынъ регламенти келисте уйгынланган. 2018-нши йылда «Ногайский район» МР-да АТК-дынъ 8 кенъеслери озгарылган, 25 соравлар каралган. Быйылдынъ озган болжалы ишинде АТК исининъ планы ман келисте АТК-дынъ 6 кенъеси озгарылган, 22 сорав каралган.

«Ногайский район» МР-да АТК ман каралганнынъ сырагылары бойынша аьр сорав бойынша тапшырувлар эм оларды толтырувшылар белгиленген, терроризмге карсы аьрекет этуьв тармагында баьри субъектлердинъ аьрекет этетаган туьркимлердинъ иси бааланып, олардынъ аьрекетин ийгилендируьв, бу исте орын табатаган етиспевликлерди эм маьселелерди тайдырув бойынша маслагатлар берилген.

АТК-дынъ МР-да уйгынлав-етекшилев аьрекетти ийгилендируьв мыратта бу тармакта – 14, 2019-ншы йылдынъ басыннан алып 9 нормативли-правовой актлар кабыл этилинип алынган. ФЗ-нынъ «Терроризмге карсы аьрекет этуьв» (06.03.2006 йыл, №35-ФЗ) ФЗ-нынъ 5:2 статьясын толтырув мыратта район администрация аькимбасынынъ «Ногайский район» МР-да ерли самоуправление органларынынъ терроризмге карсы аьрекет этуьвди уйгынлав акында» токтасы ман (13.03.2018 й.) терроризмди, солай ок онынъ алдын шалув, бар болган сырагыларын тайдырув, солай ок кемитуьв бойынша ерли маьнелиги болган соравларды шешуьвде «Ногайский район» МР-нынъ эм район администрациядынъ органлары арасында йорыкластырув йорыгы белгиленген. Район администрация аькимбасынынъ распоряжениеси мен (08.02.2018 й., №40) «Дагестан Республикасынынъ «Ногайский район» МР-сында терроризм эм экстремизм идеологиясына карсы аьрекет этуьв Комплексли программасы» кабыл этилинип алынган. Онынъ финанслав оьлшеми – 200 мынъ маьнет акша, онынъ 112 мынъ маьнети терроризмге карсы аьрекет этуьвге 2018-нши йылда шыктажланган, быйылдынъ басыннан алып – 70,8 мынъ маьнет. 2019-ншы йылдынъ 15-нши мартында «Ногайский район» МР-да 2013-2023-нши йылларда Россия Федерациясында терроризм идеологиясына карсы аьрекет этуьв Комплексли планды яшавга шыгарув, оны толтырув акында МР-да АТК аппараты ман ДР-да АТК ман белгиленген болжалларга эсап бериледи. Россия Федерациясында терроризм идеологиясына карсы аьрекет этетаган Комплексли планнынъ шараларын яшавга шыгарувга тергев салув мыратта квартал сайын МР- да АТК кенъеслеринде онынъ акында сорав каралады (2018-нши йылда – 6 кенъеслерде каралган, 2019-ншы йылда – 2).

ДР-да НАК, АТК эм «Ногайский район» МР-да АТК токтасларын толтырувга тергев салув 2018-2019-ншы йылларга «Ногайский район» МР-да АТК исининъ планлары ман келисте уйгынланган. Ол планларга коьре, квартал сайын МР-да АТК кенъеслеринде ДР-да АТК, НАК кенъеслеринде олардынъ толтырувы каралады. 2018-нши йылда – 4 кенъеслерде, 2019-ншы йылда – 3 кенъеслерде каралган. Оннан баска болып, ДР-да АТК Аппаратынынъ методикалык маслагатларын эсапка алув ман район администрация аькимбасынынъ тийисли йорыкластырув актлары шыгарылады. Яваплы толтырувшылар, оларды толтырув бойынша болжаллар белгиленеди. Соны ман, 2018-нши йылда ДР-да терроризмге карсы комиссиядынъ токтасларын яшавга шыгарув бойынша токтастырылган шаралар ман байланыста 5 план беркитилген эм 2019-ншы йылда – 3 план.
Мунициппалык район еринде терроризм орын табувга себеплик этетаган аьллерди эм себеплерди заманында аянлав, оларды тайдырув бойынша ой-маслагатлар беркитуьв. ДР-да АТК кенъеслери мен келисте сол аьлге себеплигин тийгистетаган политикалык, социал-экономикалык мониторинг уйгынланган.

«Ногайский район» МР-да АТК кенъесинде 2017-нши йылдынъ 13-нши октябринде мониторинг регламенти беркитилген. Оны ман аьр айдынъ 5-не дейим МР- да АТК аппаратына мониторинг сырагылары акында билдиретаган субъектлер белгиленген. Алынган билдируьвлер ДР-да АТК аппаратына йибериледи. Сол сырагылар коьрсеткенлей, районда терроризмге карсы аьрекет этуьв тармагындагы аьлге район ясларынынъ кыйын ак казанув мыратта РФ-дынъ баска субъектлерине кетип, салафит общиналарга катысып, «Ислам оькимети» МТО сырасында согыс аьрекетинде ортакшылык этуьв уьшин Сирия ерине кетуьви кавыфлык тувдырады. Аьлиги замандагы аьл бойынша ДТГ сырасында Сирия еринде катнасув уьшин федераллык излевде 30 аьдем бар, олардынъ 22 аьдеми – халклар ара излестируьвде, Интерполдынъ НЦБ-да 4 материал бар. Ногай районыннан 6 аьдем кеткен, Россиядынъ баска регионларыннан – 24 аьдем. 2018-нши йылда Сирия еринде 31 аьдем бар эди. 2019-ншы йылда Ногай районынынъ ыхтыяр саклав органлары ман Бийсолтан Янгазиевич Джамалов белгиленген. Ол эткен кыянатлыгы уьшин халклар ара излестируьвде эди. Террористлик кыянатлыклар эткенлери уьшин 9 аьдем дембиге йолыктырылганлар, олардынъ уьшеви Ногай районнынъ еринде яшайдылар, район тысында – 4, эркинликтен босатылган ерлеринде – 3 (Сургут каласынынъ СИЗО-да – 1 эм Хасавюрт каласынынъ СИЗО-да – 1). Тергев этуьв мыратта МР-да АТК аппараты ногайлардынъ Сургут эм Москва калаларындагы ямагат организациялары биргелес аьрекет этуьвлери ийги уйгынланган (Ногай ясларынынъ Союзы эм «Ногай Эл» миллет-маданият орталыгы ман). МР-да АТК кенъеслеринде 2018-нши йылдынъ 23-нши апрелинде, 2019-ншы йылдынъ 26-ншы августында кесек заманга кеткен яде дайым РФ-дынъ баска субъектлеринде яшайтаган Ногай районынынъ яшавшылары арасында терроризм эм экстремизм идеологиясын яйылдырмас уьшин шаралар коьруьв кереги акында сорав каралды. Онынъ сырагылары бойынша МР-да АТК аппараты, Ногай районы бойынша Россия ОМВД, Ногай районы бойынша ярыкландырув боьлиги ногай диаспоралары йолыгув уьшин Россиядынъ баска субъектлерине биргелес йолыгысларын этпеге токтастылар. Экстремизмнинъ, конфессиялар ара эм халклар ара этномаданиятлык туьрлиликлер, бу ерде тувмаган яшавшылардынъ социал-экономикалык нызамынынъ баскалыклары ман байланыста экстремизмнинъ яйылувына законсыз миграция себеплик этуьвин бардырады. Соны ман байланыста «Ногайский район» МР-да Терроризмге карсы комиссия аппараты район ериндеги мигрантлар ман бу тармакта законодательство нормалары акында анълатув хабарлар юритеди. «Амал» КФХ-да «Ногайский район» МР администрация аькимбасынынъ орынбасары, «Ногайский район» МР-да Терроризмге карсы комиссиядынъ секретари Б.Ярлыкапов исши мигрантлар ман йолыгыскан. Солай ок АТК аппараты ман авыл поселениелер аькимбасларына эм «Яслык» МЦ МКУ-га авыл поселениелерде йолыгыслар озгармага кереклиги акында хатлар йиберилген. Айтпага, мигрантлар ман анълатув хабарласув Куьнбатар авылында озгарылды. Оны терроризмге карсы идеология бойынша исши туьрким сырасындагылар озгардылар. Сондай йолыгыс Ногай районы бойынша Россия ОМВД ООП меканында, «Ногайский район» МР-да РФ ОМВД бойынша УУП, «село Терекли-Мектеб» СП МО администрация ваькили мен озгарылды. Субъектлер мен озгарылатаган мониторинглердинъ пайдалыгын арттырув мыратта ДР-да АТК токтаслары негизинде «Ногайский район» МР-да дайым аьрекет этетаган исши туьрким эм терроризм идеологиясына карсы тармагында адреслик профилактикалык куллык юритуьв уьшин авылларда исши турькимлер туьзилгенлер. Ыхтыяр саклав органлары ман берилетаган билдируьв негизинде токтастырувлар ман (№32-ро 05.02.2018 й., №19-ро 31.01.2019 й.,) адреслик профилактикалык куллыкты юритуьв уьшин категориялар беркитилген эм район администрациясына квартал сайын профилактикалык хабарласув листлери еткерилмеге керек, терроризм идеологиясына бойсынмага болаяклар ман, солай ок шет эллерге 2018-2019-ншы йылларга МТО ягында согыс аьрекетинде катнасув уьшин кеткенлердинъ ювыклары ман адреслик профилактикалык куллык юритуьв уьшин план-графиклер токтастырылган.

Соны ман авыл поселениелерде 2018-нши йылда – 47, быйылдынъ басыннан – 79 аьдемлер мен адреслик профилактикалык хабарласувлар юритилген. Бу аьрекеттинъ сапатлыгын арттырув мыратта МР-да АТК кенъеслеринде дайым аьрекет этетаган исши туьрким етекшилери мен юритилетаган куллык акында тынъланады. Солай ок токтастырув актлар ман беркитилген графиклер мен келисте 2019-ншы йылга терроризм профилактикасы тармагында ерли самоуправление органларынынъ куллыгын яшавга шыгарув соравлары бойынша авыл поселениелер аькимбасларына 2019-ншы йылга терроризмнинъ профилактикасы тармагында, исши туьрким сыраларындагылар уьшин белгиленген гражданлар ман юритилетаган индивидуальлик профилактикалык куллык юритуьв бойынша кенъеслер озгарылады, олар МР-да АТК аппараты кенъеслеринде тынъланады. 2019-ншы йылдынъ 26-ншы апрелинде эм 15-нши июлинде «Ногайский район» МР-да терроризмге эм экстремизмге карсы аьрекет этуьв субъектлери мен кенъеслер озгарылды, барысында олардынъ куллыгындагы етиспевликлер ортага салынып айтылды, сол исти ийгилендируьв бойынша маслагатлар берилди. 2018-нши йылда АТК аппаратынынъ графиги мен келисте авыл поселениелерининъ дайым аьрекети этетаган исши туьркимлердинъ аьрекети тергелди. Онынъ сырагылары бойынша билинген етиспевликлерди тайдырув эм тагы да ондай етиспевликлер йибермес бойынша ой-маслагатлар ман справкалар йиберилди. ДР-да АТК токтасын толтырув эм 2019-ншы йылга «Ногайский район» МР-да АТК исининъ планы ман келисте 2019-ншы йылдынъ 28-нши июнинде МР-дагы АТК «Ногайский район» МР аькимбасындагы Аксакаллар советининъ, «Ногайский район» МР согыс, ис, Савытлы куьшлер эм ыхтыяр саклав, Ямагат палатасы, Хатын-кызлар союзы, межигитлер имамлары, «Ногайский район» МР Депутатлар йыйынынынъ катнасувы ман Карагас авылында кенъейтилген кенъес озгарылды. Онда терроризмге карсы аьрекет этуьв калай уйгынланып озгарылатаганы, авылда оперативлик аьл калай экени акында «сельсовет Карагасский» СП МО аькимбасы тынъланды. Онынъ билдирген сырагылары бойынша бу авыл еринде Сирия еринде НВФ аьрекетинде катнасканы уьшин халклар ара эм федераллык излестируьвдегилердинъ ювыклары ман юритилетаган адреслик профилактикалык куллык тийисли дережеде тувыл экени аянланды.
Терроризмнинъ алдын шалувда билимлендируьв учреждениелери мен, дин организациялары ман, маданият учреждениелери мен эм районнынъ ыхтыяр саклав органлары ман терроризм идеологиясы ман тез аьвлигетаган аьдемлер мен (коьбисинше, яслар ман) озгарылатаган ярыкландырув эм тербиялав иси. Экстремизмнинъ алдын шалув мыратта районнынъ билимлендируьв эм маданият учреждениелерде лекциялар, йолыгыслар, тоьгерек столлар, экскурсиялар, тематикалык хабарласув саьатлер озгарылады. Оларда Ногай районы бойынша ярыкландырув боьлигининъ ваькиллери, УФСБ, район прокуратура, УУП, Россия ОМВД ПДН, МР-да АТК аппараты эм районнынъ организациялары «группы риска» окувшылары ман айырым профилактикалык куллык юритуьв планлар беркитилген. Олар ман келисте психологлар эм мектеблердинъ социаллык окытувшылар алдын шалув кенъеслер озгарадылар. Баьри шаралар арасыннан йыл сайын озгарылатаган шараларды белгилев керек:

– 2018-нши йылдынъ сентябрь айында «Ногайский район» МР-дынъ ортак билимлендируьв учреждениелерининъ 10-11-нши класслар окувшылары арасында «Терроризм идеологиясына карсы аьрекет этуьв» деген темага конкурс- эссе;

– Терроризмге карсы куьрес юритуьвде биргелес куьнине, Бесландагы кайгыга, Дагестанда халклар ара бандитлер туьркимлерин бузувга багысланган шаралар;

– «Балалар терроризмге карсы» темага суьврет ясав саниятынынъ муниципаллык конкурс-выставкасы;

– 2018-2019-ншы йылларда (16-ншы февральде) – митинг;

– 2018-2019-ншы йылларда 27-нши июньде Червленные Буруны авылында волейбол бойынша турнир Ногай районы бойынша ОМВД куллыкшысы, Баьтирлик орденнинъ иеси террористлердинъ колларыннан оьлген З. Акмурзаевтинъ сыйына;

– Терекли-Мектеб авылында 2019-ншы йылдынъ 6-ншы апрелинде – ДР Яслар министерствосынынъ алдышы экспертлери, ДР муфтияты, ДР Яслар ислери бойынша министрининъ орынбасары, Москвадан этнолог катнасувы ман – «Сав молодежь – Россиядынъ келеектегиси» деген темага форум.
Белгиленген шараларды озгарув уьшин бюджет амаллары етиспейди. «Ногайский район» МР-дынъ ерли самоуправление органлары байыр амаллар эсабыннан муниципаллык байырлыктагы объектлерди терроризмге карсы коршаланув бойынша законодательстводынъ талаплавларын толы оьлшеминде толтырып болмайды. Кенем де, бас шаралар район администрациясы ман толтырылады. Соны ман «Ногайский район» МР-дынъ ериндеги 47 кавыфлы объектлер тергелген: ТЭК объектлери, культовый курылыслар, эмлев-савландырув учреждениелер, школага дейимги эм школалар ошаклары, спорт, маданият объектлери эм конакуьйлер. Энъ сайы йолыгатаган етиспевликлер: школа эм школага дейимги учреждениелерде – видеокарав, от туьсуьвге карсы тармаклар, каравыл этуьвде ярыклык, информациялык табло, коршалайтаган службалардынъ телефонлары йок, спорт пан каьрлейтаган ерлерде, маданият объектлерде эм турак уьйлерде – видеокарав, электроярык, от туьсуьвге карсы тармаклар, полицияды шакырувдынъ кнопкасы, эмлев-савландырув учреждениелерде видеокарав система, сигнализация йок, от туьсуьвге карсы сигнализация озгарылмайды. Белгиленген етиспевликлерди тайдырув уьшин етекшилерге хатлар йиберилген. Тергевлер коьрсеткенлей, ТЭК объектлери ФЗ-на ( 21 июль 2018 йыл, № 256) Терекли-Мектеб подстанцияды терроризмге карсы коршалав бойынша шаралар озгарылады, эмлев организацияларда шаралар оьткерилген: поликлиникада видеокамера ерлесилген, онынъ ярдамы ман административлик меканы, балалар консультация эм КПП каралады, «Шоьл тавысы» республикалык газетасынынъ редакциясында терроризмнен коршаланув амаллар салынган: 3 видеокарав системалар,от туьсуьвге карсы ящик, от туьсуьвди тымдырувшы 4 алат, 20 световой табличкалар, бир план-схема, бир водоемный муьйис. 2018-нши йылда МР-да АТК кенъеслеринде РФ Президентин сайлавга аьзирленуьв эм оны озгарув болжалда террористлик актлар болувдынъ алдын шалув бойынша шаралар акында, коьлик инфраструктура, коьп аьдемлер болатаган ерлер, кавыфлы объектлер, май байрамларына, Билимлер куьнине аьзирленуьв эм ога багысланган шараларды озгарув болжалында терроризмге карсы коршаланувды канагатлав бойынша шаралар акында деген соравлар каралды.

2018-нши йылда билимлендируьв учреждениелерде терроризмге карсы коршаланувда етиспевликлерди тайдырув мыратта» Йол картасы» беркитилген. Соны ман келисте школага дейимги 5 учреждениелерде – видеокарав 20 камералар, 12 кишкей эм 6 уьйкен от тымдырувшы алатлар, 4 мектебте – 20 камералар салынган. 2019-ншы йылда 6 билим учреждениелерде АТЗ бойынша куллыклар юритилеек, 20 билимлендируьв учреждениелер исши туьрким мен тергелген.

ДР Аькимбасынынъ, ДР-да АТК председатели В.Васильевтинъ токтасы негизинде, «Ногайский район» АТК-да «Исши туьрким» туьзилген.

«Ногайский район» МР аькимбасынынъ распоряжениеси мен Терекли-Мектебте коьп аьдемлер болатаган 2 ер белгиленген: орталык парк, Баьтирлер Аллеясы, олардынъ коршаланув паспортлары беркитилген. Бу ерлерди тийисли аьлге аькелуьв уьшин финанс боьлигине бу шаралардынъ финанславына эс каратпага кереклиги белгиленди.
Солай ок исши туьрким мен 4 маданият объектлер (олардынъ кавыфсызлыкка карсы паспортлары ДР бойынша Россия ВНГ УВО ГКУ Кизлярдагы филиалында МОВО-да беркитилеек болжалда) тергелген. Етиспевликлерди тайдырувы бу объектлердинъ етекшилерине салынган, олар йылда 2 кере эткен куллыгы акында билдирмеге кереклер. Солай ок билимлендируьв, савлык-саклав объектлер каралган. Карагас эм Червленные Буруны авыллар больницаларына аянланган етиспевликлерди тайдырув бойынша шаралар озгармага кереклер.

25-нши февральде АТК кенъесинде коьлик инфраструктура объектлеринде законодательство талаплавларына келисли аьлде аьрекет этилмейтаганы белгиленип, оларды тайдырув бойынша коьрилетаган шаралар акында сорав каралып, «село Терекли-Мектеб» СП МО аькимбасы З.Аджибайрамовка Терекли-Мектебтинъ Эдиге орамында 26-ншы номерли уьйди автостанция эсабында кулланмага болаягы акында соравды ойласпага маслагат берилди. Эгер болатаган болса, бу меканды террористлерден коршалав бойынша шаралар коьрилмеге кереклиги белгиленди.

«Ногайский район» МР-да АТК-дынъ терроризмнинъ алдын шалув бойынша аьрекети информациялык йорыгы ман юритиледи. «Интернет» информация-телекоммуникационлык тармагында эм «Шоьл тавысы» ямагат-политикалык республикалык газетасында материаллар баспалав ман, солай ок район орталыгында сол маьселе мен байланыста баннерлер илинген. Яшавшыларга АТК аьрекети акында билдируьв мыратта «Ногайский район» МР-да Терроризмге карсы комиссиядынъ сайты, солай ок «Ногайский район» МР администрациясынынъ сайты туьзилгенлер, «В Контакте», «Одноклассниклер», «Фейсбук», «Инстаграм» социаллык сетьлеринде официаллык аккаунтлар аьрекет этеди. Онда янъылыклар, социаллык видеороликлер эм сыйы болган аьдемлердинъ ясларга «Ногайский район» МР-динъ еринде террористлик аьрекетти коймага шакырув этедилер. 2018-нши йылда «Ногайский район» МР-да АТК аппараты ДР Минкомсвязи мен озгарылган экстремизмге эм терроризмге карсы энъ ийги контентке республикалык конкурсында ортакшылык этти, «Бдительные граждане» деген 2 видеороликлер аьзир этилди.

«Соны ман 2018-нши йылда «Ногайский район» МР-да АТК аьрекети акында материаллар тоьмендеги аьлде шыктылар: МР администрация сайтында – 30 видео, 18 баспалавлар, МР-да АТК официаллык сайтында – 18 баспалавлар, 30 видео, «Дагестан РИА» сайтында –11 баспалавлар, «В Контакте» сетинде –17 баспалавлар, 27 видео, «Одноклассники» сетинде – 18 баспалавлар, 27 видео, «Фейсбукта» – 15 баспалавлар, 27 видео, «Шоьл тавысында» – 12 материал. Быйылдынъ январь айыннан МР администрациясынынъ официаллык сайтында 6 видео, 13 баспалавлар, МР-да АТК официаллык сайтында – 13 баспалавлар, 12 видео, «Дагестан» РИА сайтында – 13 баспалавлар, район администрациясынынъ «В Контакте» социаллык сетинде – 13 баспалавлар, 6 видео, «Одноклассники» сетинде – 13 баспалавлар, 6 видео, «Фейсбукта» – 13 баспалавлар, 27 видео, газетада 21 материал баспаланган.

Баьриси МР-да АТК аппараты ман гражданлык ямагатынынъ институтларынынъ ваькиллери эм Ногай районнынъ белгили аьрекетшилери – ДР ат казанган врачы Арсланов А.С., районнынъ дин ваькили Атангулов М.Р., «Ногайский район» МР-дынъ Согыс, ис, Савытлы куьшлер эм йорык саклав органлар ветеранлар Советининъ председатели Сангишиев А.М. катнасувы ман 6 видеошакырувлар аьзирленген. «Ногайский район» МР-да специалистлердинъ, журналистлердинъ, блогерлердинъ исши туьркими туьзилген. Ол терроризм идеологиясына тез алданатаганлар ман «Интернет» сетинде куллык этеди. Аькимбасынынъ токтасы ман (2018-нши й., 28-нши февраль) школадагы компьютерлер экстремистлик сайтларда болама экенлигин аянлав мыратта ведомстволар ара исши туьрким туьзилген, юма сайын «Интернетте» социаллык туьркимлерининъ мониторинги озгарылады экстремистлик баспалавлар барма экен деп. Буьгуьнге ондай баспалавлар эм туьркимлер йок.

М.Аджеков,
«Ногайский район» МР аькимбасы, «Ногайский район» МР-да АТК председатели.