Мурзият Аскербий кызы Бирабасова куьмисленип аккан Йилиншик сувынынъ бойында орынласкан Адил-Халк авылында тувган. Авылдынъ сол йыллардагы сегизйыллык мектебин окып кутылган сонъ, окувын Эркин-Халк авыл мектебинде бардырган. Мунда он классты тамамлаган сонъ, Карашай-Шеркеш патшалык педагогикалык университетине окувга туьскен. Оны етимисли битирип, колына окытувшыдынъ кеспилик шайытламасын алган эм тувган Адил-Халк авыл мектебинде сайлаган кесписи бойынша ис аьрекетин баслаган.

Бир неше йылдан сонъ шалыскыр, йогары билимли яс аьдемди оьзи окыган йогары окув ошагына куллыкка шакырганлар. Мурзият Бирабасова сол ок КЧГПУ-га (аьлиги КЧГУ) окытувшы болып коьшеди эм студентлерди окытады. Яслыгынынъ яркыраган шагында Мурзият Аскербий кызы биринши илми тергевлерининъ монографиясын шыгарган эм яс аьлим илми йолына йигерли адымлаган. Бир неше йылдан сонъ, Махачкалада кандидатлык диссертациясын яклаган эм филология илмилерининъ кандидаты болган.
Наьсипке, ногайымыздынъ коьп оьмирлик бай тарихи, тили, аьдетлери, маданияты эм санияты акында оьзлерининъ илми куллыкларында халкымыздынъ аьлимлери ашыклап язадылар, сол темаларга багыслап айырым китаплер де баспалайдылар. Сондай зейинли аьлимлеримиздинъ бириси, филология илмилерининъ кандидаты, КЧГУ-дынъ карашай эм ногай филологияларынынъ доценти, Карашай-Шеркеш гуманитарлык-тергевлер институтынынъ миллет тиллери боьлигининъ тамада илми куллыкшысы Мурзият Аскербий кызы Бирабасова да болады. Янъыларда аьлимимиздинъ, «Ногай тилининъ синтаксиси» деп аталып, янъы китаби дуныя ярыгын коьрди. Бу йылдынъ кырк кийик айында ногай халкымызда эстеликли оьзгерис болды – республикамыздынъ илми-тергев институтынынъ тамада илми куллыкшысы Мурзият Аскербий кызы Бирабасова Нальчик кала баспасында ана тилимиздинъ синтаксиси акында китабин шыгарды. Китаптинъ илми редакторы филология илмилерининъ докторы, профессор М. Кетенчиев, рецензентлери филология илмилерининъ кандидаты, доцент М. Булгарова, филология илмилерининъ докторы Т. Алиева болганлар.
Айтып озайык, Мурзият Бирабасова сексенге ювык илмилик ислердинъ авторы болады. Онынъ диссертациясынынъ темасы – «Ногай тилинде иертуьвшен кабатлы йыймалар».
Аьлимнинъ китаби туьрли кесеклерден туьзилген. Айтпага, онынъ бетлеринде автор ман бирге ногайдынъ зейинли аьлимлери Софья Калмыковадынъ, Крымхан Джанбидаевадынъ калем астыннан шыккан куллыклары да кенъ коьрсетилгенлер.
Сосы монографияда автор ногай тилинде кабатсыз, кабатлы эм, боьтен де, кабатланган йыймалардынъ туьзилисин уьйкен зейинлик пен толы ашыклаган. Китап лингвист-тюркологларга, йогары окув эм мектеб окытувшыларына, аспирантларга, филология боьлигининъ студентлерине бек пайдалы кулланма болаягына соьз йок.
Ногай тили тюрк тиллердинъ аьелинде аз тергелген тил болады. Аьлиги заманда тилимиздинъ оьрленуьв тарихи мен, боьтен де, синтаксиси мен байланыслы коьп маьнели соравлар алдымызда шешилуьвлерин саклап турадылар.
Солай болып, Мурзият Аскербий кызы оьз китабинде ногай тилининъ синтаксиси туьзилисин толысынша окувшыга ашыклап коьрсетеди. Автордынъ беркиткенинше, тармак бойынша тергевлер XX оьмирдинъ 60-70-нши йылларында озгарылганлар. Айтпага, аьвелгиден ногай тилининъ синтаксис боьлиги тергелип бир де айырым китап болып шыкпаган.
Аьлим М. Бирабасова оьз исинде тил мен, онынъ синтаксиси бойынша каьрлевшилери В. Виноградовтынъ, Н. Поспеловтынъ, А. Пешковскийдинъ, В. Белошапковадынъ, А. Стеценкодынъ эм баскалардынъ, солай болып, атлары белгили тюркологлар М. Ширалиевтинъ, Б. Серебренниковтынъ, Н. Гаджиевадынъ, А. Кононовтынъ, Н. Баскаковтынъ, Н. Дмитриевадынъ, А. Абдуллаевтинъ, М. Милыхтынъ, У. Алиевтинъ, М. Закиевтинъ, И. Ахматовадынъ, А-Х. Джанибековтынъ, К. Джанбидаевадынъ, С. Калмыковадынъ, Д. Шихмурзаевтинъ, М. Саруевадынъ аталык илми-теориялык излевлерине таянган.
– Оьмирлердинъ терениннен алып келген бурынгы ногай тилимиздинъ синтаксиси акында узактагы 1940-ншы йылда аьлим Николай Баскаковтынъ куллыкларында, лексикографиялык ислеринде, 1947-нши йылда аьлим М. Милыхтынъ «Ногай синтаксиси бойынша очерклер» деген баспалавларында расадылар. 1950-нши йылда мектеблердинъ 6-7-нши классларынынъ окувшылары уьшин кенъ белгили ногай ярыкландырувшымыз Абдул-Хамид Джанибековтынъ «Ногай тилининъ синтаксиси» деген илми-методикалык куллыгы дуныя ярыгын коьрген. Синтаксис акында оьз илми тергевлерин 1968-нши йылда аьлимлер Мария Саруева, Крымхан Джанбидаева баспалаганлар.
Соьйтип, 1975-нши йылда аьлим Джалалдин Шихмурзаев йыймадынъ бас членлерине багыслап илми куллыгын шыгарган. 1978-нши йылда кандидатлык диссертациясын яклаган эм филология илмилерининъ кандидаты болган, – деп хабарлайды Мурзият Бирабасова.
2000-ншы йылда филология илмилерининъ кандидаты Мурзият Бирабасова педагогикалык йогары окув ошагынынъ студентлери уьшин «Ногай тилининъ синтаксиси» деген аты ман кулланма шыгарган. 2004-нши йылда Мурзият Аскербий кызы кыйын йыймаларды оьзининъ диссертациялык тергевлеринде коьрсеткен. Аьлимлер Софья Калмыкова, Мария Булгарова, Мурзият Бирабасова 8-9 –ншы класслардынъ ногай тил китабин толыстырып 2018-нши йылда дуныяга эндиргенлер.
Янъы шыккан илми китаби окытувшыларга оьзлерининъ кеспилик ислерин сахый юргистуьвге, оьсип бараятырган яс оьспирлерге мектебтинъ баслангыш классларыннан алып тувган тилимизди терен уьйренуьвде уьйкен ярдам болар деп сенемиз.
Биз Мурзият Бирабасовага ногай тилимизди оьрлендируьвге косып келген номай уьлиси уьшин уьйкен разылыкты билдире келип, аьлимди янъы шыккан китаби мен ак юректен кутлаймыз эм алдыдагы ис аьрекетинде тек йогары етимислерди сагынамыз.
А. Найманов.
Суьвретлерде: М. Бирабасова эм онынъ дуныя ярыгын коьрген китабининъ тыскы коьриниси.