– Мектебте окыган йылларымда тувган тилди окымаганга, ногай шаирлерин эм язувшыларын билмегенге мен бир туьйир де кыйналмайман, – деп, коькирегин керип, соьйлейди яс йигит.
– А мен болсам, – деп йоьплейди онынъ соьзин баскасы, – ногайша тегаран бир окыйман эм окыганымнынъ коьбисин туьсинмеймен.

Тувган тилин билмегенди бу яс аьдемлер мактанмага себеп этип коьредилер. Олардынъ экевининъ лахырдасына анъсыздан шайыт болганыма мен куьйгелеклендим: ана тилинъди мисетсинмев, оьзи де ногай инсан болып, миллет тилимиз акында соьйтип айтув, менимше, келиссиз эм уят зат. Булай айтканда, мага коьре, аьр халк ваькили де оьзинде миллетлик оьктемлиги болган сезимин сакламага керек: баска миллетлерди айырув яде кайдай да бир кем коьруьв тувыл, оьз миллетин баскалардай оьрметлев эм сыйлав. Аьр миллеттинъ илгерили йолы ман барувы онынъ аьр ваькилин оьктемситеди. А йогарыда белгиленген эки яс аьдемлерде болса, сол сезим тутанмай калганы, оьзек те, бизим янъылысымыз, бизим куьна. Оларда яшавга келиссиз сондай ой-токтас орын тапканына, элбетте, биз, ата-аналар, солай ок мектеб куьнали боламыз. Болмаганмыз биз оьз заманында сол эки яс аьдемлерде ана тилине суьйимлик сезимин тувдырмага, кызыксындырмаганмыз оларды миллет тилимиздинъ байлыгы ман. Эндиги аьлиги несилимиз, буьгуьнги бизим балаларымыз ногай тилинде оьз ойларын анъламлы кепте еткерип те болмайдылар, олардынъ соьзлик байлыгы йокка эсап, тили ярлы деп айтпага болады.
Аьлиги йогары технологиялар оьрленген заманда китап (орыс тилинде де) окув деген де арт планга тасланган, а ана тилинде шыккан художестволык шыгармаларга эс те каратылмайды. Мектеб программасы бойынша окув аьрекетине киргистилген ногай язувшыларынынъ эм шаирлерининъ яратувшылыгына тийисли эс каратылама экен деген ойга бийленесинъ бирерде, неге десе аьлиги балалардынъ кайбиревлери ногай адабиатынынъ классиклерининъ шыгармалары тувыл, оларды аты-аты ман да билмейдилер. Неге бу баьри зат бизди навасызландырмайды? Неге биз оьз тилимизди таралтувга, оны оьрметлевге аз куьш саламыз? Соны ман бизим ана тилимиздинъ абырайын ушырамыз, онынъ шет кагылувына себеплик этемиз.
Муннан коьп йыллар артта ногай тили кирмейтаган окув программа бойынша окыйтаган класслар бар эди, эм кайбир ата-аналар оьз балаларын сол классларга бермеге шалысатаган эдилер. Ондайлар балаларына ана тилин уьйренуьв дегенди артыкаш деп санап, келеекте ногай тили оларга эш керекпеек дегенинде туратаган эдилер. Ата-аналардынъ сондай ой-токтаслары, элбетте, балаларына да юкпай болмагандыр, олар да келеекте оьз аьвлетлерин сол акта тербиялап оьстиреегинде шекленмейсинъ. Солай болганда, бизим миллет маданиятын, адабиатын кимлердинъ колларына тапшырмага керек, армаганда сол асабалыкты саклав эм оьрлендируьв уьшин? Оьнердинъ оьрленуьвинде сондай аьллерде кайдай илгери- ликлер табылаяк? Сол соравлар юрек оьзегиннен оьтип, оны каты солкылдатпай ма миллетимиздинъ аьр бир ваькилининъ?
Халкымызда босына айтылмайды «тилин муткан элин мутар» деп. Ана тилин билмев кимге де кеширилип болмаяк, ана тилин билмев оны бир затка да санамав – уят ис эм айыплавга тийисли. Район мектеблерининъ баьри окувшылары да оьз тилин тийисли дережеде билмеге кереклер. Карагуста эки канат болса, ногай халкымыздынъ оьнерин оьрге коьтереек эки тил бар: ногай эм орыс тиллери, эм олардынъ биревин де кем коьрмеге ярамас, олар – тенъ тиллер.
Мектебте уьйренилетаган баска окув сабакларындай болып, ана тили эм адабиатына тийисли маьне берилмеге керек. Белгилеп озайык, ногай тили окув сабагы эсабында – енъиллерден тувыл, эсап беруьв эм баска окув сабакларындай болып, ама ога ушкары аьлде эс каратылатаганы орын табады деп билемен. Бу ерде бизим район орталыгынынъ мектебинде орын тапкан оьзгерис пен байланыслы бир мысал келтирер эдим.
Муннан коьплеген йыллар артта, мен сол мектебте куллык эткен заманда, орыс тили бойынша окытувшыга ногай тили бойынша дерислер беруьвди тапшырдылар, эм ана тили бойынша окытувшыдынъ окув саьатлери кемип, нормага етиспей калды. Сол зат сонъгыды, оьзек те, аьжейипсиндирди, эм ол соны ман байланыста мектеб директорына янасты. Онынъ явабы окытувшыды мукаят та аьжейипке калдырды. Мине сол явап: «Ол (орыс тили бойынша окытувшы) ногайша ийги соьйлеп болады». «Ол заман мага немец тили бойынша дерислер беруьвди тапшырынъыз, мен немецше бек ийги окып бажараман, – деген ногай тили бойынша окытувшы, зырт этуьвин ясыралмай. Бу мысал уьйренилетаган окув сабаклары арасында ногай тилине бу мектебте енъил-елпи кепте каралатаганын шайытламай ма?
Бу куьнлерде ногай тилин саклавга эм оьрлендируьвге каратылган аьрекет пен, мага коьре, ана тилинде мине 90 йыллардан бери дуныя ярыгына шыгарылатаган «Шоьл тавысы» республикалык газетасы каьрлейди. Мунда куллык этетаган яратувшылык коллективи, мундагы соьз усталары, зейинли журналистлер аркасы ман халкымыздынъ бурынгы данъклы ваькиллери эске алынадылар, ногайлардынъ бай тарихи бойынша билимлерге билим косылады, оьнерли несил ваькиллерининъ атлары белгили болады, эм энъ маьнелиси сол: суьйикли ана тили мутылмайды, аьр биримиздинъ миллетлик оьктемлигимиз арттырылады. Тек бу ерде бир етиспевлик орын табады: ана тилинде шыгарылатаган газетамызды баьри де окымайды. «Шоьл тавысы» – аьр аьелге! – деген шакырув район яшавшылары арасында хош коьрилсе экен. Мине быйыл да ногай газетамызга язылув аьрекети белсенли юритилип, тийисли тираж санына етисилди. Дагестаннынъ баска халкларындагыдай болып, миллетлик оьктемлигимиз оьрге оьрленсе экен.
Тагы да бир затты белгилер эдим. Балалар уьшин шыгарылатаган «Лашын» журналы бетлеринде коьбисинше сонда куллык этетаган куллыкшылар ман баска тиллерден коьширилетаган макалалар, ятлавлар, хабарлар баспаланады. Неге ярамайды онда бизим окувшылардынъ язган ятлавларын, кыска хабарларын эм сондай баска яратувшылык ислерин баспаламага? Бар ша бизим окувшылар арасында да сол яктан оьнерлиги болган кызлар эм кеделер? Оны бизим «Шоьл тавысы» республикалык газетасында ногай шаири, зейинли журналист Гульфира Бекмуратовадынъ бизим окувшыларымыздынъ арасында юритетаган аьрекети аркасында балалар акында эм балалар уьшин шыгатаган «Карлыгашлар» бети шайытламайма?!
Буьгуьнги соьзимди атлары кенъ белгили аьдемлердинъ ана тили акында канатлы соьзлери мен тамамлар эдим: «Ана тилин сыйламаган оьз миллетин де сыйламайды» (Иван Мележ, прозаик), «Тил – савлай несилдинъ оьмирлик кыйыны» (В.И.Даль, орыс язувшысы), «Халк оьлимсизлиги – онынъ тилинде» (Чингиз Айтматов, кыргыз язувшысы).
Любовь Уразаева,
РФ Журналистлер союзынынъ агзасы.