«Уьйде ясуьйкенлер болса, боьлмелер саьвлеге толгандай болады», деген соьзлерди мен оьзимнинъ аданасымнан неше кере де эситкенмен. Ол сол соьзлерди мунъшылык пан айтатаган эди, анамыз айлак яслай кешип кетти дуныядан. Белки, балалары тетей мен оьскен болса экен деп суьетаган болса ярайды. Аллага шуькир, буьгуьн аданасым аьлейи мен бирге оьзлери атай-тетей болып, уныкларына, йиенлерине куьезленип турадылар. Сол да уьйкен наьсип.

Язувшы Жюль Ренар айткан: «Картлык бирден келеди, эртенъликте турасынъ, тоьгеректе баьри зат та ап-ак». Мен де сол соьзлерге макул боламан. Уьйсалган авылыма барсам, ясуьйкенлерди коьремен эм ойлайман, меним балалыгымнынъ аьдемлери юрегиме кайдай ювык эм аьзиз. Беризат Байнай кызы Шамбилова – авылымыздынъ сыйлы ясуьйкенлерининъ бириси.
Байнай эм Оьлмес Аллаяровлардынъ аьелинде ол ялгыз бала болып оьсти, атасы койшы, анасы арбичка (казан асувшы) болып ислейтаган болган. Дав басланган заманда, Беризат-абай ети ясында эди. Сол йылларды эсине алады ясуьйкен.
– Кара яв келди авылга, савлай элимизге. Кайдай йигитлер кетти давга, аьли бармаклап айтпага боламан – Алыпкашевлер, Сыртлановлар, Эсполовлар, Акмурзаевлер. Кайдай кеделер кетти…. Алла оьзи сакласын. Оларды линейка арбасы ман алып бараятырганы эсимде турады. Сыртлановлардан эки кеде кетти, Бекет деген увылы Сахтаева Айшатты аламан деп туры эди. Сол заманда онынъ йырлаганы кулагыма шалынады.
Фонаригим пара-пара,
Фонаригим яна тура.
Мен артыма карасам,
Авылым кала тура.
Ах, Айшат, Айшат,
Я кайтарман, я кайтпаспан
Наьсибинъ болса,
бар, Айшат.
Биз, кишкей кызлар, ювырамыз арбалардынъ артыннан. Уьйкен узын-шув болаятыр, хатынлар йылайдылар. Кеткенлердинъ ишинде дав майданларда калганлар коьп эди. Кайтканлардынъ ишинде Мамай Темиров, Арсланбий Биймурзаев, Бозжигит Дадиков, Мавли Оразаев, Куруптурсын Магомедов, – деп хабарлайды ясуьйкен абамыз.
Меним нагашакам Куруптурсын Бекмуратовтынъ акында да хабарлайды.
– Кайдай ыспайы эди нагашаканъ, яп-яслай кетти давга, кайтпай калды, Куруптурсын Магомедов пан бирге согыскан. Ол айтатаган эди, оьз колым ман коьмгенмен досымды урыслар майданда деп. Менълиганыс-ананъ оьлгенше катнады ога аданас деп, – дейди мага. – Ашлыкты да коьрдик, сол йылларда халк кырылды тифтен, ашлыктан. Оьлен де, шоьп те ашадык. Танъ ман турып, шык бар заманда кумаршык йыйнаймыз, сонъ уьйге аькелип урамыз-кагамыз, соны ашаймыз. Бакакоьз оьленди де шайнайтаган эдик, ол увдай ашшы, болса да нетейик, аштан оьлмеге амал йок. Аданасым бригадир болып ислейди, анам койда, оларга 8 килодан арпа береди, тары да бар, соларды терменге аькетип, тартамыз. Авылда сол заман эки термен бар эди – Кокшеев Копыйда эм Акмурзаев Кадревде. Арпады сувырып, шай этемиз, наьртуькти кувырып, ашаймыз. Анам койда юреди, оьлген койдынъ этин аькеледи, ол да ашшы, оьти ярылган, ювып-ювып, кайнатып, тоьгип, ашшы болса да, ашаймыз. Ун деген затты биз 1957-нши йыл коьрдик, сол заман кара ун алатаган эдик, бир кап ун 17 маьнет эди. Сондай кыйынлыкларды коьрген аьдемлердинъ бириси, мен аьли сав. Алладынъ иши. Уьйсалган авылдан сол йыллар коьплеген эр кисилер давга кеттилер, кайтып келген ветеранларымызды биз де, 60-ншы йылларда тувган балалар, коьрдик, хабарларын да тынъладык. Кайтпай калганларды да эсимизде саклаймыз, олардынъ йигитлигин ыспатлап, мектебтинъ азбарында эстелик салынган, баьриси де тукымлары ман язылган. Быйыл авылшылар келмей калган ердеслеримизге мезардынъ ишинде сынтас салдылар.
– Авылга немецлер келгенде, язлык болгандыр деп эсиме келеди, куьн исси болмаса да, саьвлелерин ерге тоьгетаган эди. Мотоцикллер мен, тетиклер мен, яяв кирди олар авылга. Биз корктык, бираз уьйкен кызларды уьйге тыктылар аналары, куье ягып саклаганлар да бар эди, яман явдан кызганып. Аьр уьйге кирип, олар азык-туьлик тилейтаган эдилер. Сонъында олар кеттилер, авылга бизим аьскершилер келдилер. Сол йыллар авыл бузылды, кайдай уьйкен базар бар эди, кербиш заводлар, бузылды баьриси де давда. Меним эсимде биз сыйыр егип, Бияш бетке барганымыз, йолда совет аьскершилер карсы боладылар, «немецлер бар ма, коьрдинъиз бе?» деп сорайдылар. Орысша билмеймиз ше, бир зат этип оларга коьрмегенимизди анълатамыз.
Немецлер Ашыкулак бетке карап кеттилер, – деп меним соравларыма яваплайды Беризат-абай.
Согыс йыллар кашан да кыйынлы оьтти савлай элимизге. Ясуьйкен абамыздынъ айтувына коьре, авылшылар оьлген тувардынъ тири шегин алып, соннан Абдулкерим Байрамовка шарыклар тиктиретаган болган.
– Анам койга барады, мен мектебке бараман, кыста шарыктынъ ишине тобан тыгып, киемиз, ол заманда шораплар йок бизде. Коьплеген аьдемлер авылдан коьшип кеттилер, биз калдык авылда. Атам оьлгенде, мен кыздырма тутып, 9 ай аврыдым, бийтледим, уьйкен атайым бийтлерди тислери мен шайнайды оьлтиреек болып, тислери кып-кызыл болады. Ол бозды кайнатып, коьйлегин, ыстанын ювады, сабын йок ол заман, катала-катала болган кийимди баьримиз де киемиз. Биз коьргенди балалар коьрмесин, Алла сакласын, деп куьрсинеди Беризат-абай.
Коьзясын суьртеди анай, коьз алдына баьри болган оьзгерислери коьринеди ме экен?
Тынышлы яшав келгенде, Беризат-абай ислеп баслады, туьрли куллыкларда иследи, сыйыр савувшы да болды. Авыл ясы Шамбилов Оразбай (яткан ери ярык болсын) ман аьел курып, балалар оьстирдилер. Кыйынлыклар да, кайгы да коьрди хатын. Яс заманында ярасык, маскарашыл, тири болганы аьлиги заманда да онынъ юзинде, соьзинде коьринеди. Бизге сарынлар да айтты. Бир нешевлерин, окувшы, сага да эситтирейим.
Ак коьйлегим саьдепли,
Коьк коьйлегим саьдепли.
Дос дегеним яв болды
Сени суьйген себепли.
Сепарат айландырам,
Сепарат айландырам.
Оьзим барман, сени бермен,
Тек басынъ айландырам.
Онъ колымда билезик,
Сол колымда саьвлеси.
Коьзим юмсам,
коьз алдымда
Сен, аьруьвим, кевдеси.
Колымдагы юзигим,
Кандай кызыл касы бар.
Тереклидинъ ишинде
Юрегимнинъ басы бар.
Бу ерде Беризат-абай куьлемсирейди, онынъ Тереклиде унык кызы бар экен.
Яс заманда ол концертлерде йырлайтаган болган. Оьз кайгысы ман да боьлиседи абай, дуныядан балалары кешип, юрегине дерт салынды. Бир неше бозлавлар да айтып йиберди кайгыга толган ана.
Кайтсанъ, кайтсанъ,
кайтсана,
Кайтып уьйинъ тапсана.
Сен кайтпасанъ болмаяк,
Сенинъ орынынъ
толмаяк.
Соьйтип, кыйланады Ана аявлап, аьдуьвлеп саклаган балаларын коьрге салганы акында.
Буьгуьнлерде Беризат-абамыз тийисли тыншаювда, балаларында турады, немерелерине куьезленеди. Мен ак юректен сыйлы ясуьйкенимизге аьли де коьп йыллар сагынаман, дени берк болсын, саьбийлерине яндавыр болып аьли де коьп йыллар яшасын.
Ясуьйкенлер кайбиримизде де бар, Аллага шуькир. Олардынъ бизим касымызда турып, маслагаты ман, таза юзи мен бизге нур себип турганы юрегимизге якын болып тиеди. Дайым да юреклеримиз, янларымыз суьйнишке толы болсын. Олар турган шаклы касымызда, биз наьсипли.
Г.Бекмуратова.
Суьвретте: Б.Шамбилова.