Согыс балалары. Бу несилге киретаган кыскаяклылардынъ яслыгы, боьтен де, балалыгы яшавдынъ айырым тамгасы ман белгиленген. Олардынъ хыйлысы ата-аналарсыз оьсип, етимликтинъ есирдей авыр югин ийинлерине артпага амалсыз болганлар.
Ногай районынынъ Нариман авыл яшавшысы Салимет Дильманбет кызы Аджиева 1938-нши йылда тувган. Уллы Аталык согысынынъ басланувы ман эл яшавы тамырыннан туьрленеди. Сол йылларда атасы, сонъ анасы эрте оьлип, Салиметке коьп сынавларды бактысынынъ шеккисине салып шекпеге туьскен. Аьдемнинъ эси аьлемет берк болады. Салимет-абай, сол заманда бала болса да, согыс пан бирге район еринде басланган ашлыктан халк оьз басын аман саклар ниет пен кубыла беттеги конъысы районларга коьшкенин туьнегуьндей эскереди. Ким атын, оьгизин, сыйырын егип, ким яявлап. Олар баслап Старогладовский авылында ерлеседилер.
– Биз балалар ызанда калган бийдай масакларын йыйнап, баска аьдемлерге беремиз. Олар масаклардынъ басларына урып, бийдайын туьсиредилер. Сол бийдай арасыннан алып, кол термени мен тартып, туьски мезгилге пишелер кырдагы ошакта бир неше оьтпек писиредилер. Соларды увыслап этип кесип, баьри исшилерге де кишкей кесектен уьлестиредилер. Сол бир кесек оьтпек аьр кимге бир суткага берилген, – дейди Салимет Аджиева. Оларга ашлыктан кырылмас уьшин кырга кетип, козгалак, юва, кумаршык оьленлерди йыйнамага туьскенин эскереди.
Сонъ ол Грозныйдынъ уьстиннен яявлап Шали авылына барганы акында хабарлайды. Сонда олар 3-4 куьн турганлар. Поездлер мен аьскершилер келип, мундагы шешен халкын суьргинге айдаганын коьрген.
– Бизди балаларды, уьйкенлер уьйде ясырдылар. Шешенлер мен бирге бир неше ногайлар да кеттилер, солардынъ арасында нагашакам Иса Наврузовтынъ эки де карындасы бар эди, – деп эскереди Салимет.
«Етимге де куьн тувар, ал шымылдык курылар» дегенге усап, Салиметти Куьлсим Аджиева саклап оьстирген эм эрге де берген. Ол ога ер юзинде яшаган шаклы разы.
– Шалиде турганда бир куьн Куьлсим-абай серниктинъ кутыгына салып бир куртлар аькелди. Ол мага сол куртларга куьн сайын эки кере тут теректинъ япыракларын йыйнап аькелмеге тапшырды. Сол куртлар уьйкен болып, сав уьйди бийлегени эсимде. Бу куртлар ап-ак болганда, сыпыргышка минип, йибек йиплер шыгарадылар. Сол йибек йиплерди Куьлсим-абай йыйнап, бир ерге аькетип беретаган эди. Соларды сатып кайтканда, мага коьйлек аькеледи, – деп эскереди Салимет-абай бала шагындагы сийрек болса да, яркын болган наьсипли куьнлерин.
Согыстан сонъ бир неше йыллардан олар Нариман авылына кайтадылар. Мунда сол заман «Коммунизм йолы» колхозы болган, сонъында ол совхозга айланган. Ол авыл баслангыш мектебинде 3 классты окып кутарган. Сонъ колхозда мамык оьстируьвде ислеген. Кардай ап-ак болып биткен мамыкты кол ман йыйганлар. Суьт ферма заведующийи Оспан Баймуратов оны сыйыр савувшы куллыгына шакырган. Салимет-абайга язлыкта сакмалда, язда кой кыркымда ислемеге, казаншы болмага, уьй, сарай сылав куллыкларында катнаспага туьскен, мектебте техничка болган. Сав ис оьмири кара куллык пан оьткен кыскаяклы.
Болса да олардынъ несили бир куьн де бизге калай авыр, кыйын деп шагынмаган. Соьйтип олардынъ катлы коллары ман авылы, район экономикасы туьзилген.
Салимет яс шагында сары шашлы, сары сыпатлы ыспайы кыз болган. Куьлсим-абасы оны сол заманда ол танымаган Солтан Аджиев деген йигитке эрге берген. Сол йылларда яслардынъ бактыларын ясуьйкенлер шешкенлер, тынъламай бир кара!
– Басында эрге шыкпага суьймейтаган эдим, абама мени неге байга эрте бересинъ деп те йылап алатаган эдим. Болса да яшав баьри затка да коьндиреди. Оьз алдымызга юрт курып, авылдынъ бир уьйи болып яшап калдык, – дейди оьз яшавы акында С.Аджиева.
Салимет-абай ана наьсибине де етисти: олардынъ 3 увылы ман 4 кызы бар. Оьз балаларын аман саклап, тийисли тербия берип оьстиргени уьшин совет оькиметиннен 3-нши дережели «Ана данъкы» деген ордени, 1-нши дережели «Аналык медали», коьпйыллык кайратлы куллыгы уьшин «Ис ветераны» медальлери мен савгаланган.
Эри Солтан Аджиев фермада веттехник, авылда курылыс базасында, сонъ совхоз ындырында склад етекшиси, мектебте завхоз болып коьп йыллар ислеген. Онынъ атасы Юнус Аджиев давга кетип, соннан кайтпаган, ол Орел областинде коьмилген, уныклары атайынынъ камырына бармага ниет этедилер.
Буьгуьнлерде Салимет Аджиева 82 ясында болса да, эси сав, юриси енъил, йылы таза шырайлы эсли кыскаяклы. Арада бир коьрген кыйынлыкларын эскере калса, коьзяслары да коьринип кетеди, ама ана наьсиби – балалары уьйине йыйылса, коьзлери, савлай юзи куьн саьвлесиндей яркырайды.
М.Юнусов.
Суьвретте: Салимет Аджиева балалары ман.
