Келин соьйлемейтаган деген ыспай аьдетти тюрк дуныясында тек ногайлар саклаган деп айтпага болады. Халкымыздынъ коьплеген аьдетлерин саклап, биз оьзимиздинъ миллет юзимизди йоймаска амаллар тувдырамыз!
Биз тувган тилимизди йоймадык, тарихимиз акында эсимизди бизим халктынъ саны 1926-ншы йылда 36300 аьдем заманда сакладык, энди ногайлардынъ саны уьш кере артык болганда аьдетлеримизди, элбетте, тутармыз деп сенемен.
Бу куьнге дейим ногай халкында сакланган ийги аьдетти алып карайык. Сол аьдетке коьре, келин кайын атасына, кайын анасына, эрининъ агаларына, аьптелерине, баска яс- уьйкенлерине, кайсы бир аьеллерде кайын инилерине де, соьйлемеген. Ногай шоьлининъ авылларында 1989-ншы йыл илми экспедиция куллык эткен заманда, биз кайсы бир тетейлерден эситкенимиз бар: олар картайганша 12-13 ясындагы кайын инилерине соьйлемейтаган болганлар.
Коьшпели яшав заманында эм 20-ншы оьмирдинъ биринши онйыллыкларында коныс-турмыска коьшкенде ногайлар уьйкен аьел болып бир ерде яшаганлар. Мысалы, бир уьйде атай эм тетей, ата эм ана, оьзлерининъ аьеллери мен кеделери (аьр аьелде бир неше балалар болган) яшаганлар. Уьйкен аьелде кеделерининъ термелери бир-бирисининъ касында курылганлар, Ногай шоьлинде уьйге, янъы аьел косылса, эсиги орамга караган тагы да бир боьлме салынатаган болган. Соьйтип, бес кедеси уьйленген уьйкен аьел алты эсиги кубылага караган созапай меканда яшаганлар. Кайсы бир авылларда сондай уьйлер бу куьн- лерге дейим де сакланганлар.
Ал энди ойлап кара- нъыз, бир уьйде яшайтаган бес аьелде баьриси 12 бала болсын, олар, оьзек те, ланъкаламай турмаганлар. Кайсы ана да оьзининъ саьбийин онъ деп санайды, куьна, ювыгындыкы болса да, баска балага ягылады. Ама келинлер кайсы бала куьнали экени акында кышкырып, урсысып болмаганлар, неге десе сол ерде олар соьйлемейтаган аьдем турса, халктынъ уьйкен деген аьдети бузылды деп саналган. Соьйлемеге ярамайтаган ясуьйкеннинъ касында соьйлегени уьшин сол келинге бир демби де этилмесе де, ама сол кыскаяклыдынъ сыйы, социаллык статусы тоьмен туьс- кен. Аьне сонынъ уьшин де ногай аьеллерде келинлер арасында урсыс аз болган. Ногай аьеллерде баьри агзаларын да, сонынъ ишинде келинлер де болып, коьбисинше, тенъ коьргенге эм олардынъ ыхтыярлары тутылганга, уьйленгенлер арасында айырылысувлар коьп болмаган.
Биз тергеген мезгилде ногай эр бир пише де, эки пише де алмага болатаганлай, соьйлемейтаган аьдеттинъ онъайлыгы аян коьринеди, неге десе уьйкен хатыннынъ буйырык- лары кишкей хатынларга ярамаска да болган. Уьйкен аьелде пишелер бетте баьри де катнаслар ман кеделердинъ анасы басшылайтаган болган, эгер ол йок болса, сол орын уьйкен кедединъ уьйкен пишесине тийисли этилген. Онынъ борышларынынъ ишинде коьп зат болган: уьйкен аьелге ас аьзирлевден алып, термеди (уьйди), термединъ (уьйдинъ) тоьгерегин тазалыкта саклавга дейим.
Эрининъ анасы эм аьптелери савкат берип, келинди соьйлетпеге болганлар, тек, аьдетинше, уьйкен келинлер соьйлетилгенлер, кишкей келинлер соьйлетуьвди аьли де коьп заман караганлар.
Йогарыда айтылганлай, Ногай шоьлинде мен хабарлаган анайлардынъ айтувына коьре, олар аьелдинъ уьйкен кедесининъ оьспир баласына да соьйлемейтаган болганлар.Соны ман келинлер оьзлери яшаган тайпага сый эткенлер.
Эгер келинлер кайын анасына соьйлемейтаган болсалар, олар бир-бириси мен кайтип катнасканлар деген сорав тувады. Бу ерде оларга коьплеген балалар, эрининъ карындаслары коьмек эткенлер. Бурын да, аьли де кайын атасы ман келин не заттынъ акында хабарламага болады деген ой сакланады. Келин соьйлемейтаган аьдет уьйдинъ ишиндеги татымлыкка (микроклиматка) ийги себеп эткен, неге десе эр кисилер де келинлердинъ касында оьзлерининъ ашувларын, кышкы- рыкларын тыйганлар, оьзлерин сабыр кепте юриткенлер.
Йогарыда айтылганды тамамлай келип, келин соьйлемейтаган аьдет аьеллерди беркиткен эм беркитеди деп санамага болады. Кавказда бизге конъысы болып яшайтаган миллетлер халкымыздынъ бу аьдети мен йолыгып, ата-бабаларымыздынъ акыллылыгына аьжейип этедилер.
Акыллы аьдетлер тутылганнынъ пайдасы бар. Сый эм мактав ата-бабаларымыздынъ ийги аьдетлерин сыйлап яшаганларга!
Редакциядан: Автор бу макаласы бойынша газета окувшылары оьз ойларын, кенъеслерин язар деп сенеди.
А.Уйсенбаев,
тарих илмилерининъ кандидаты, этнолог.
