«Аьдемде баьри зат ийги болмага керек: шырай-сыпаты да, кийими де, яны да, ойлары да». Орыс язувшысы Антон Павлович Чеховтынъ бу канатлы соьзлери аьр кайсымызга да белгили, ама онынъ «керек» дегенине етисуьв де тынышлардан тувыл экени де анъламлы, кенем де, сога карамастан, аьр аьдем, менимше, сол соьзлерге тийисли болмага шалысады.
Шырай-сыпатлыгы ягыннан ер юзине энген аьр инсан оьзинше коьркем эм ярасык: табиат пан берилген яде йыныс-тукымыннан коьшкен ыспайлык. Уьстиндеги кийими болса, онынъ яшавга карасын эм бийлеген социаллык орынын шайытлайды. Аьдемнинъ кийген кийимине коьре биз онынъ материаллык аьлине баа беремиз, оннан баска болып, коьбисинше кийген кийимине коьре биз аьдемнинъ баска яклары акында да ойланамыз: касиети, болымлыгы, ишки дуныясы акында.
Йогарыда айтылган баьримизге де анъламлы, эм сондай яшав ийгилигин туьзуьвге, менимше, аьр кимнинъ эби бар. Бек кыйын аьдемнинъ ян тоьрин туьрлендирмеге, бек авыр шынты аьдем болып кепленмеге. Онынъ уьшин аьр аьдемге бебей яслыгыннан алып коьримли уьлги алгандай бирев барлыгы керек яде болса, ийги касиетли болып оьсуьвге тийисли аьллер туьзилмеге керек.
Бу ерде бир ис йолдасымнынъ хабарын келтирмеге суьемен.
«Муннан коьп йыллар артта, мен мектебте окыган йылларда, мунавдай бир ис болган, – деп баслады ол оьз хабарын. – Окув юмасынынъ аьдеттеги бир куьнинде биз, кишкей класс окувшылары, занъ согылып, класс боьлмесине кирип олтырып, дерис басланувына аьзирлик коьруьв уьстинде эдик. Мине бир неше такыйкалар да озды, ама неге ди, билмеймен, окытувшымыз дериске кешигеди, бизим баьримизди де аьжейипке калдырып. Савлай мектебимиз, окув аьрекетине коьмилип, тып-тынык болды, тек ялгыз бир бизим класс боьлмесинде окувшылардынъ шав-шув тавыслары тынмайды. Ама мине боьлме эсиги ашылып, класска, манълай терин сыпырув ман, асыгыслы аьлде окытувшымыз кирип келди де: «Айып этпенъиз, бираз кешиктим. Кесели йолдан келеяткан бир карт атайдынъ йолын кеспеек болып, токтап турдым ол оьзининъ сабыр юриси мен озганша дейим», – деди. Сондай дерис болган куьн – аьлиге дейим коьзлеримнинъ алдында. Ясуьйкенге сый этуьв деген сол экен деп ойладым мен бала шагымда, эм онынъ эткени аьлиге дейим коьримли уьлги эсабында эсимде сакланган», – деп тамамлады хабарын кыскаяклы.
Коьресиз, ис йолдасымда коьрим алгандай аьдеми болган. Булай да онынъ тыпак аьелде тувып-оьскени, суьйимликке бийленип, тийисли тербия алганы да сезиледи: аьр айткан соьзинде, юрис-турысында, баскалар ман аьллесуьвде. Ясуьйкенге сый этуьв деген де – онынъ кан-тамырында: бир де эсли аьдемнинъ йолын кеспес, уьй босагада раскандай болса, йол берер, ясуьйкен уьйге киргенлей ок, олтырган ериннен ушып турар. Оьз ювыклары, кардаш-тувганлары арасында, оьз аьелинде ондай аьдем сый ман пайдаланатаганында бир туьйир де шекленмеймен. Ондай йогары тербиялы, йогары эдаплы аьдемге ямагат арасында да енъил: ол ийги касиетлиги мен баскаларды оьзине тартады, оларды кызыксындырады, оьзин наьсипли аьдем этип сезеди.
Эндиги касиет белгилери, ишки дуныясы ягыннан ога толысынша карсылас аьдем акында хабарлайым. Бар ондай аьдем меним тоьгерегимде де. Сезбей болмайсынъ онынъ авыр касиетлигин, тербия дережесин, тоьмен эдаплыгын. Амал тавып, оны ман аьллеспеске шалысадылар кайбиревлер. А авылдасларына, ис аьрекети мезгиллеринде аьллеспеге кереклилерге кайтип шыдамага керек онынъ яман касиетлигин, тербиясызлыгын. Баьри яктан да оьзин онъ деп санап, ол касындагыларынынъ ой-токтасларына кулак та аспайды. Эм бу ерде энъ кавыфлыгы сол: тербия, намыс, эдап деген анъламлар маьнелиги ога таныс тувылдай.
Сондай кылык-касиетли аьдем болып кепленуьвинде онынъ, меним ойыма коьре, куьнаси де йок. Меним анълавым ман, ийгилик урлыклары аьдемнинъ ян тоьрине эш бир каьрсиз, завыклы балалык шакта шашылады. А ога ата-анасы, ясуьйкен ювыклары, ийги касиет белгилери кепленуьв мен, суьйимликке бийленип, оьсуьвге тийисли аьллер туьзбегенлер. Ондай аьдем, каьрип кисидей болып, бир ерге де, менимше, «оьз кевдесине де» сыймайды. Дайым да ашувланып, кимге урынаягын билмей, оьз «калыбыннан» атылып шыккандай аьлде турады. Не этеексинъ, сондай болып оьскен ол эм тербия алган. Болмаган онынъ яшав оьмири узагында йогары тербия эм эдаплык ягыннан коьрим алгандай ювык аьдеми. Кыскаша айтканда, «уясында коьргени сол…».
Б. Ибрагимова.
