Тувган Эл неден басланады?
Соьзсиз де бу соравга аьр бир аьдем оьзинше явабын берер. Эски совет йырда Тувган Эл «сенинъ элиппенъдеги суьвреттен, конъысы азбарда яшайтаган ийги эм алал тенълерден»… басланатаган эди.
Менде тувган тилден элиппе бир де болмаган. Мектебке барганда, атам да, анам да мени миллет классына окувга бермедилер. Мени мен яслы балалар эм тенълерим миллет классында окыса да, мен оьз яшавымда тувган тил бойынша бир мектеб дерисинде де олтырмаганман.
Ана тилимизди мен уьйде танып билгенмен. Бизим уьйимизде ногай тилимизден оьзге баска бир тилде де бирев де соьйлемеген. Элбетте, уьйде де мени бирев де ана тилимизде окытпаган, ама тувган тилимиз дайым да бизим уьйимиздинъ тили эди. Бизим аьелимиздинъ, кардаш-тувганларымыздынъ, орамымыздынъ, ийги эм алал досларымыздынъ эм йолдасларымыздынъ тили эди. Ана тилимиз бизди тербиялавшы эди: сол тилде эртегилер, такпаклар эм айтувлар, насихат соьзлери, ата-анамыздынъ макул болувы яде болмавы айтылып эситилетаган болган. Мен тил ишинде оьскенмен. Мектебтинъ биринши классына дейим мен тувган тилден баска бир тилди де билмегенмен. Белгили француз философы Альбер Камю: «Дурыс, меним Тувган Элим бар – ол француз тили», – деген аьруьв соьзлерди айтып калдырган.
Тувган Элимиз мага тувган тилимизден басланган деп сенимли кепте айтпага боламан. Саьбий аьли де «Тувган Эл» деген соьздинъ маьнесин эм теренлигин анъламайтаган болса да, ол оьзининъ эси-дертине тувган тилиндеги соьзлерди, келбетлерди, ийислерди синъдиреди. Яхшылык эм яманлык, эдаплык, миллет байлыклары акында бас анъламлар мектебте де, университетте де тувыл, патшалык идеологларынынъ аьрекети мен де тувыл, солар баьриси де аьелде кепленедилер.
Саьбийдинъ ян-коьнъили, онынъ баслапкы «программированиеси» уьйде туьзиледи. Мага коьре, «уят» эм «уя» деген анъламлар бизим тилимизде ортак бир ян тамыры ман байланысты анълатады. Уят – ол бизди эдап яктан бузылувдан саклайтаган намыстынъ ишки тавысы. Аьел – ол саьбий эдап, намыс, оьктемлик, не зат «яхшы» эм не зат «яман» акында биринши уьлгилерди алмага тийисли уя. Уят эм эдап акында анъламлар аьелде тербияланады («Уят уяда тувады»). Сол себептен мен аьел – ол Дережели Уллы Тувган Тил эм эдаплык байлыклары иелик суьрмеге тийисли патшалык экенине сенемен.
Бизим заманда, доьрт те тоьгерек ягымызда глобализациядынъ суьектен оьтетаган еллери кутырган шакта, аьр бир аьел тувган тилимиз оьзине сонда сенимли таяв тапкандай беркитпеге айланмага керек. Согыслар юрип турган оьмирлерде, каладынъ ортасындагы цитадельде энъ де баалы затлар коршаланган кимик, ана тилимиз де тек аьелде оьзине бас тасалар ер таппага тийисли. Тиллерди колтыклав бойынша патшалыгымыз коьрип турган баьри амалларга да карамастан, тувган тилди коршалайтаган бас сакшылар – ата-аналар болмага тарык.
Буьгуьнги аьелдинъ орынласкан ери – ол тувган соьзимиз уьшин энъ ызгы коршалав меканы. Тек аьелде, тувган уьйинде балалар ана тилимиздинъ яркыраган сиседей тап-таза булагыннан оьзлерине дем эм ян-коьнъил куватын беркитуьв уьшин биринши «прививкасын» алмага боладылар. Тек ялгыз бир аьелде саьбий тилди кайтип билмеге эм суьймеге кереги акында уьлги алады. «Уясында не коьрсе, ушканда да соны этер», – деген асыл ногай халк такпагында айтылганга усап.
