Бир аьдемлердинъ яшавлары, актарылып аккан йылгадай болып, халктынъ эсин карататаган оьзгерислерге бай болып оьтеди. Баска биревлердинъ яшавы толы сувларын коьзге илинер-илинмес агымы ман тегисликте алып барган терен йылгага усайды.

Толы сувларын шав-шувсыз, акырын алып барган терен эм кенъ йылгаларга усатаман мен Таймасхан Куруптурсын увылы Акболатовтынъ яшавын.
Т.Акболатов Терекли-Мектеб авылынынъ касында орынласкан Маштак Куйы авылында 1941-нши йыл тувган. Атасын Уьйсалган авылына «Хлебороб» колхозга бухгалтер этип йибергенге, аьели де оны ман бирге янъы ерге коьшпеге амалсыз болады. Уьйсалган авылда Таймасхан мектебке де барады. Юйрик болаяк ат юрисиннен билинеди дегенлей, Таймасхан мектебте ок биринши куьниннен алып шалысып, ийги окыйды. Лениннинъ, Сталиннинъ суьврети мен грамота алганы онынъ эсинде. Сол йыллардагы окув йосык, оьзек те, буьгуьнгиден баска болган. Айтпага, окувшылар 4-нши класстан 5-нши класска коьшкенде де экзамен бергенлер.
– Экзамен бермеге бизди Карагаска арба ман аькелдилер, – деп эскереди Т.Акболатов. – Балалар аз болганга, мекан етиспегенге, 1-нши эм 3-нши класслар, 2-нши эм 4-нши класслар сол йылларда бирге окыйтаган эдилер, – дейди ол.
Оныншы классты Т.Акболатов Терекли-Мектебте кутарады. Ийги окыйды. Окытувшылар сол заман орыслар болганлар, Россиядынъ туьрли калаларыннан келгенлер. Олардынъ бир нешевлери, ерли ногай яслар ман бас косып, яшавларын Ногай шоьли мен байланыстырганлар.
Буьгуьнлерде Таймасхан Куруптурсын увылы оьз эскеруьвлеринде айтатаган, мен язатаган сол заманлардынъ акында билдируьвлер халкымыздынъ тарихин билмеге суьйгенлерге пайдалы болар деп ойлайман.
Школады сол йыл 15 бала кутарады. Школадынъ директоры ясларга Армавирде педагогикалык институт бар экенин айтады эм сонда окымага бармага маслагат этеди. Т.Акболатов конкурс куьшли болса да, сынавларды уьстинликли оьтип, Армавир каладагы окув ошагына туьседи. Окувды кутарып келип, ол бас деп Нариман авыл, сонъ Терекли-Мектеб авыл орта мектебинде окытувшы болып куллык этеди. Коьп узакламай билимли ясты Уьйсалган авылында янъы ашылган сегизйыллык мектебке директор этип йибередилер. Школада сол йыл 130 бала окыйтаган болган.
– Сол йылларда да Уьйсалган авыл мектебинде куьндиз окыйтаганлар ман бирге, кеште билим алатаганлар да бар эди, – деп эскереди эсли окытувшы. Кино тармагынынъ директоры Нажмудин Башантавов мага, комсомол тапшырма этип, авыл клубында ямагат куллык кебинде халкка кино коьрсетпеге борышландырды. Комсомол тапшырма деген сонъ амал йок, мектебтинъ директоры куллыгы ман бирге, халкка кино да коьрсетемен. Кино коьрсетпеге комсомол тапшырмады мага этуьвлерининъ себеби – бизге Армавирде окып турганда, туьрли кружокларда кино коьрсетуьвге, шофер куллыгына уьйрететаган эдилер. Соьйтип, хыйлы заман авылда кино да коьрсеттим. Ызында кино коьрсетуьвге школада 6-7-нши класслардагы инилеримди уьйретип, оларды кулланып басладым: биреви кино коьрсетеди, баскасы билет сатады, – деп боьлиседи сол йыллар акындагы эскеруьвлери мен Т.Акболатов.
Авылда мектеб директоры болып эки йыл ислейди. Район етекшилери 1967-нши йыл Т.Акболатовка район билимлендируьв боьлигининъ инспекторы болмага шакырадылар. Сол йыл Янъы авылдан окытувшы кыз Наьсипхан Джумаева ман бактыларын байлайдылар.
– Тойымыз 27-нши августта болмага керек, мага куллыкта отпуск бермейдилер, – деп эскереди Т.Акболатов. – Тек 25-нши августта меним аьриземе кол бастылар, эм мен тойымнынъ каьрин шегип басладым.
Бу зат та, мага коьре, сол йылларда районда билим тармагында куллык калай кайнайтаганы акында аян шайытлайды.
Узак заман кетпей, Т.Акболатов Коммунист партия сырасына кандидат этип алынады. 1971-нши йыл шалыскыр ясты ВЛКСМ РК биринши секретари этип сайлайдылар. Сол йылларда комсомолшылардынъ Ногай райкомы, республикада биринши болып, авыл яслары арасында механизатор кадрларды аьзирлегени уьшин ВЛКСМ Орталык Комитетининъ Байрагына тийисли болады. Сол заманга дейим сондай савкат республикада бир районга да тийисли этилмеген болган.
Биревге де ясыртын тувыл эди: комсомолда оьзин шалыскыр, кайратлы, уста уйгынлавшы этип коьрсеткенлерди сол йылларда партия тагы да йогары дережели куллыкка салып, ога яваплы куллыкларды тапшыратаган эди. Соьйтип, Таймасхан Куруптурсын увылын 1973-нши йыл КПСС РК уйгынлав боьлигине инструктор этип саладылар.
1975-нши йыл Т.Акболатов Ногай район билимлендируьв боьлигининъ заведующийи. Оьзининъ негизли билими бойынша ислеген куллыгында етекши районда билимлендируьв куллыгын тийисли дережеде бардырувга уьйкен куьш салады. Сол йылларда Ногай районын кайратлы, район экономикасын коьтеруьв уьшин коьп куллык эткен Балбийке Алимурза кызы Аджибаева басшылайтаган эди. Сол йылларда районда коьплеген организациялар ашылув ман бирге, уьйкен курылыслар да юритилди. Айтпага, Терекли-Мектебте уьш шарлаклы мектебтинъ меканы салынды. Бу куьнге дейим де ога «уьйкен школа» деп айтадылар. Районымызда сондай мектебтинъ курылысы юрип турганда, район билимлендируьв боьлигининъ етекшисине де коьп кыйын салмага туьскенине шек йок.
1975-нши йыл Ногай билимлендируьв боьлигининъ йол кагыты ман сынавларсыз Дагестан патшалык пединститутына 5 аьдем, Дагестан патшалык университетине 3 аьдем окымага алындылар. Солай ок Карашай-Шеркеш пединститутында да бизим хыйлы ердеслер окыдылар. Сол йылларда аьзирленген кадрлар Ногай, Тарумов, Кизляр, Бабаюрт, Нефтекумск районларынынъ ногай авылларында куллык эттилер эм кайсы биревлери бу куьнлерге дейим де ислейдилер.
Ногай район авылларынынъ мектеблеринде туьрли йылларда оьзи окыткан кайсы бир окувшылар ман Таймасхан Куруптурсын увылы оьктемсийтаганы, олардынъ талантына, билимлерининъ теренлигине аьжейип этетаганы аян коьринеди. Айтпага, Терекли-Мектебтен халкымыздынъ сав Россияга белгили шаири Кадрия, Алтын медальге тийисли болган, сонъында айтылган врач Зухра Оразбаева, Нариманнан терен билимли, дайым да баьрине де билмегенди айтып, анълатып туратаган Айнадин Мурзагельдиев, Кара-Сув авылыннан аьлим Солтан Аджиманбетов эм баскалар.
1981-83-нши йылларда Таймасхан Акболатов Терекли-Мектеб авыл Советининъ исполкомынынъ председатели, сонъ Ногай райисполкомынынъ уйгынлав боьлигининъ заведующийи, сонъ Агропромышленный комплекс куллыкшыларынынъ профсоюзынынъ райкомынынъ председатели.
Т.Акболатов заман ман бирге абытлар уьшин оьзининъ билимин арттырув акында да мутпайды. Айтпага, озган оьмирдинъ сексенинши йылларында Ростов-на-Дону каласында Халк хозяйство институтын окып кутарады.
Элимиздинъ кыйын йылларында, озган оьмирдинъ токсаныншы йылларынынъ ортасыннан алып ызына дейим Т.Акболатов районнынъ Байланыс боьлигин басшылайды.
– Мен район Байланыс боьлигине келгенде, онынъ меканына тирев салынып койылыпты эди, бир неше авыллар ман байланыс осал, автокоьлик те йок, – деп эсине алады сол йыллардагы аьлди Таймасхан Куруптурсын увылы.
Бир йылдынъ ишинде Уьйсалган, Куьнбатар авыллары ман байланыс кайтадан тургызылады, янъы «Газель» автомашина алынады.
Ногай районга 1998-нши йылдынъ март айында Дагестан Республикасынынъ Оькиметининъ Председатели Х.Шихсаидов эм ДР Байланыс министри А.Захаров келедилер. Т.Акболатов келген йогары дережели республика куллыкшылары алдында Байланыс боьликтинъ баьри де маьселелери акында, айтпага, янъы аппаратура алув, ярастырув акында сорав коьтереди. Байланыс боьликтинъ етекшиси коьтерген соравлар баьри де ерине еткериледилер.
Пенсияга тайганша дейим районымызда аты белгили педагог районнынъ заочно билим алатаган орта мектебин басшылайды. Сонда да, кешки мектебте окып, билим алып, сонъ йогары окув ошакларына туьсип, яваплы куллыкларда ислегенлерди эсине алады. Мунда да куллыгы босына кетпеген, оьз емислерин берген.
Оьзине тапшырылган куллыкларды яваплылык пан толтырып, «мен-мен» деп коькирегине урмай, аьдемшилик сырасыннан таймай ислеген ясуьйкенимиз бу куьнлерде ян йолдасы Наьсипхан ман бирге оьстирип тербиялаган, билим берген балаларынынъ яшавларына , олардынъ балаларына суьйинип яшайдылар. Таймасхан эм Наьсипхан Акболатовлардынъ балалары баьриси де йогары билим алганлар. Айтпага, Гульнара налог органларында яваплы куллыкларда ислеп келеди, Альмира Сургут университетинде экономист, увылы Расиль, оьнерли музыкант, балаларды анъ усталыгына уьйретеди, ыспайлык дуныясына биринши абытларды эттиреди. Акболатовлардынъ уьшинши несилининъ ваькиллерининъ биреви Джамиль Расиль увылы Акболатов Йошкар-Ола каласынынъ прокурорынынъ коьмекшиси болып куллык этеди. Мен Акболатовлардынъ балаларынынъ кайдай билим алганларын, кайдай куллыкларда ислейтаганын, кайдай етимислердинъ иелери болганын тизип айтатаганымнынъ биринши себеби – педагоглар Таймасхан эм Наьсипхан Акболатовлар оьз балаларына да тийисли тербия бергенлер дегенди аянлав.
Соьйтип яшайды Терекли-Мектеб авылында заманында исте кайнаган, партия эм патшалык кайсы куллыкка йиберсе де, оны тийисли дережеде толтырмага шалыскан ясуьйкенимиз Таймасхан Куруптурсын увылы Акболатов. Биз ога ден савлык, балаларына суьйинип коьп йыллар яшаганды йорайык.
МАГОМЕТ КОЖАЕВ.
Суьвретте: Т.Акболатов.