Аьскершилик «Данък» орденининъ уьш те дережелерининъ толы иеси Алимхан Боранбаевич Асановка уьстимиздеги йылдынъ 23-нши сентябринде 100 йыл толаяк эди.
Алимхан Асанов Караногайда аты-данъкы белгили, тувган еринде революцияга дейим дурыслык эм тенълик уьшин байлар ман куьрескен Боранбай Асановтынъ аьелинде тувган. Алимхан Асанов оьз аьрекетин атасы председатель болып куллык эткен «Кызыл Караногай» колхозында 16 ясында учетчик болып баслаган. Сонъ ол Павлодольскте эки йыллык авылхозяйстволык мектебинде окыган. Ногай ясты ак ниетли мыратларына еткереек йолын кесип, Уллы Аталык согысы басланады. Алимхан Асанов 1941-нши йыл согыска кетеди, онынъ согыс эм баьтир йолы Алыс Куьнтуварда басланады. Дав майданларында коьрсеткен йигитликлери уьшин А.Асанов уьшинши дережели эм эки кайта экинши дережели «Данък» орденлери мен савгаланган. Тек 25 йылдан сонъ баьтирге тийисли I-нши дережеси тапшырылган. Ол Йогары Бас Командующий Иосиф Сталиннен 25 кере разылык алган.
Баьтир аьскерши аты айтылган разведчик Алимхан Асановтынъ баьтир согыс йолы акында аз язылмаган. Бизге белгили ол душпан турган ерге барып, немец офицерин есирге алганы, Висла, Одер йылгаларын оьткени, Берлинде каты согысларда яраланса да, оьз йолдасларына йол ашканы эм рейхстаг тамына совет аьскершилери мен бирге оьзининъ тукымын язып калдырганы.
Явды аявсыз соккан, коркынышсыз баьтирдинъ юмсак юреги болган. Ол явга кайтип каты болган, сол шаклы ювыкларыннан суьйимин аямаган. Онынъ кайдай ийги аьдем болганы тек ювыкларынынъ, бирге ислеген йолдасларынынъ, авылдасларынынъ эсинде калмай, яслар да билсин деп, олардынъ эскеруьвлери мен боьлиспеге ниетленемен.
Нариман авылынынъ сыйлы ясуьйкени Акманбет Сангишиевке Алимхан Боранбаевич пен бирге ислемеге бактысы буйырткан.
– Мен эл алдында эр борышымды толтырып, тувган авылыма кайтканда, мени «Путь Ленина» совхозынынъ директоры Магомед Магомедов совхоздынъ биринши боьлигинде племучетчик куллыгын юриткен Алимхан Асановка коьмекши этип йиберди. Сол заманларда Магомед Шагбанович сондай атаклы баьтир неге зоотехник -племучетчик болып ислейди деп, сорав коьтерген. Сонъ эсап-сайлав профсоюз конференциясында А. Асановты исши комитетининъ председатели этип сайладылар. Оннан алдын Алимхан Боранбаевич район авылхозяйство предприятиесинде, сонъ Ортатюбинский МТС-та, солай ок «Коммунизм йолы» колхозында зоотехник болып куллык эткен. «Ленин йолы» совхозында 1-нши номерли боьлигинде управляющий болган. Ийги иси уьшин «За трудовое отличие», «За добросовестный труд» медальлери мен, КПСС Дагестан обкомынынъ, ДАССР Оьр Советининъ Сый грамоталары ман савгаланган. Алимхан Боранбаевичтинъ кайдай савгалары болса да, онынъ юрегин оьктемлик бир де бийлемеген, ол бир де оьзин баскалардан артык этип санамаган. Исши комитетининъ председатели болса да, баьри мен де тенъ болып юрген. Аьскершилик «Данък» экинши дережели ордени ога эки кайта берилмеге керек болмаган. Экинши дережели орденнен сонъ, биринши дережели орден тапшырылады. Ол оьзи де оны анълаган. Кене де, онынъ ердеслери, солардынъ сырасында комсомолшылар Айнадин Даутов, Казгерей Абубекеров, ветеранлар советининъ ваькиллери Хайрудин Лукманов, Бадий Аджигельдиев эм баскалар Москвага хат язганлар, А.Асановка биринши дережели аьскершилик «Данък» ордени тапшырылганын талаплаганлар. Олардынъ аьрекети аркалы, баьтирге 1970-нши йылдынъ 9-ншы майында, шатлыклы аьлде тийисли савгасы – биринши дережели аьскершилик «Данък « ордени тапшырылган, – деп эскереди Акманбет Мусаевич Сангишиев.
Алимхан Асанов оьзининъ хатыны Ажархан ман бирге 8 бала оьстирген. Дав басланганда, олар янъы аьел курган болганлар. Атаклы баьтирдинъ балалары оьз атасын йылы эскередилер. Олардынъ сырасында атасына шырайы ман айлак та куьшли усаган Сафура Мунгишиева атасы оларга дайым коьрим болып келгенин айтады:
– Биз атамыздан бир де каты соьз эситпегенмиз. Ол тек бизге, балаларына тувыл, анамызга да бек юмсак эди. Бизди де, ананъызга бир де соьз кайтарманъыз деп, уьйреткен. Тувган аьелимизде ата-анамыздынъ арасындага татымлыкты, тил бирликти коьрип, биз де оьз аьеллеримизде сондай аьллер туьзбеге шалыстык. Атамыз айтканды ерге туьсирмей, бир-биримизге тирев болдык, кишкей уьйкенди сыйлады, уьйкен кишкейге маслагатын берди. Арамызда энъ де кишкей Амина синълимизди атамыз колыннан етип мектебке элтейтаган эди, эртен куьн сайын ол ястыгынынъ астыннан атамыз салган увак-туьек табатаган эди.
Атамыз бек конаксуьер аьдем болган, сонынъ уьшин бизим уьй дайым конакларга толы болатаган эди. Бизим уьйде койшы да, туваршы да, етекшилер де болганлар. Атамыз баьри мен де бирдей этип катнасатаган эди.
Согыста болган ислер акында сораганда, ол бизге: «Не этесиз авыр хабарды тынълап, биз коьрген кыйынды сиз бир де коьрменъизши. Биз тек эл алдында оьзимиздинъ борышымызды толтырганмыз», – дейтаган эди.
Алимхан Асановтынъ аьдиллигин, таза юрекли инсан болганын авыл яшавшылары да сезбей калмаган. Совхоз складынынъ заведующийи болып куллык эткен меним атайым Янмурза Кожаев (яткан ери еннетли болсын) оьзининъ куллыгына бек мукаят инсан болганга, бир неше йыл узагына тыншаймай ислеген. Коьп аьдемлер ога бир ерге барып тыншайып кел, арыгандырсынъ деп, маслагат бергенлер. Янмурза-атай оларга складтынъ ашкышын тек Алимхан Асановка сенип калдырып кетпеге болаягын билдирген. Бирге ислеген йолдаслары ога: «Сен ашкышты исши комитетининъ председателине кайтип калдыраяк боласынъ», –деп айтканлар. Янмурза Кожаев эгер ашкыш Асановка калмаяк болса, бир ерге де кетпеегин анълаткан. Бу ис Алимхан Асановтынъ намыслылыгын, ян тазалыгын коьрсетеди. Бу хабарды биринши кере мен ногайдынъ баьтир улынынъ келини Улимет Асановадан эситкенмен. Ол да оьзининъ кайнатасынынъ аьдемшилигин белгилейди: «Кайнатам мени оьзининъ кызындай этип коьретаган эди. Аскан асымды, эткен исимди дайым мактап, коьнъилимди таппага шалысатаган эди».
Халкымыздынъ данъклы улынынъ эрклиги де, эрлиги де, аьдемшилиги де ясларга коьрим болады. Кишкей халкынынъ атын оьмирлерге айттырган, ногай тукымын рейхстагда язып калдырган баьтир Алимхан Асанов дайым халкынынъ юрегинде сакланар.
Н.Кожаева.
Суьвретлерде: 9-ншы Май байрам митингинде; А.Асанов хатыны Ажархан эм уныгы ман; А.Асанов (олтырганлар сырасында солдан биринши) район согыс эм ис ветеранларынынъ бир куьби мен.
