Уьстимиздеги 2022-нши йыл Ногай район администрациясы ман уьлке танув эм географиялык козгалысынынъ негизшиси, 90 ясыннан оьткен сыйлы ясуьйкенимиз Бальбек Аджибайрамович Кельдасовтынъ (яткан ери еннетли болсын) йылы деп билдирилген. Ол – ногай халкынынъ яркын ваькили эстелигине сый-оьрмет этилмеге кереклигин белгилейди.

Айтув керек, Бальбек Аджибайрамович Кельдасов, уллы ногай ярыкландырувшылары А-Х.Ш.Джанибеков, М.Курманалиев, С.Капаев пен басланган истинъ бардырувшысы болады. Бу мерекели йыл яс несилге тувган ерининъ миллет байлыгын саклав эм арттырув уьшин савлай яшавын багыслаган аьдемлер атларын муттырмаска каратылган.
Бальбек Кельдасов халк эсинде Ногай районында 19-ншы оьмирдинъ 70-нши йылларына дейим баслапкы аьлде калган уьлке танув козгалысын кайтадан тувдырган инсан болып калады. Ол бизим элимиздинъ Географиялык ямагатынынъ ногай боьлигининъ етекшиси эди. Ол бириншилер сырасында болып ногай халкы акында тарих-маданият билдируьвлерди йыйган эм кеспили тарихшилердинъ, археологлардынъ, этнографлардынъ, географлардынъ архив билдируьвлерине таянув ман ортага салып ойластырувга етискен. Сол йылларда ногайлардынъ этногенези акында сорав айырым илми-тергев темасы эсабында болмаган. Аталык историографияда ногай халкы терениннен ойланылмай шыгарылган «монгол-татарлар» деген анълам ишинде йойытылатаган эди. Бальбек Аджибайрамович ногайлар туьрк халкы-кыпшаклардан болганы акында оьз йигерлиги мен ашык аьлде аянлав ман айткан. Олар – Лев Гумилев Алтын Орда эм савлай Русь тарихи акында ойласкан йыллар. Алтын Ордадынъ «монгол-татарлар» яде «татар-монголлар» деп тарихте ойланылып шыгарылган анъламлар биринши кере дурысында да белгили болганда, мордвинлер, булгарлар, чувашлар, ногайлар эм баска этнос маданият ваькиллерин коьрип басладылар.
Белгилев керек, совет заманларында ондай илми тергевлерге партия басшылары эм бас кала аьлимлери ягыннан карсылык орын табатаган эди. Бальбек Кельдасов оьз исинде сол заманда ярыкландырувдынъ пайдалы йосыгы – лекция окувды кулланган: «Билим» ямагатында лекциялар окув ман каьрлеген. Лектор статусы ога ногай тилинде тарих, маданият эм экология бойынша лекциялар окымага амал берген. Уьлке танув бойынша билимлерин яюв ман Б.Кельдасов оьз тынълавшылары ман байланыслыгын туьзген. Ногай тарихин суьювшилер, лектордынъ шынты патриотизм сезимлерине бийленип, сонъында уьлке танув исине, этнографиялык кепли билдируьвлерди излестируьвге кирискенлер. Сырагысында Дагестан Республикасынынъ Ногай районында уьлке танув музейин курувга эп туьзилди.
Баслап музей Терекли-Мектеб авылында айырым мекан боьлмесинде орынластырылды. 1993-нши йылда ол оькиметлик статусын алган эм бу куьнлерде Тахо-Годи атындагы республикалык музейининъ филиалы эсабында аьрекет этеди. Аьли уьшин музейде 1360 экспонатлар сакланады.
Оьзек те, уьлке танув ман байланыслы кызыксынувлары Бальбек Аджибайрамовичтинъ коьпке кенъ эди район музейиннен. Ол, ямагат-политикалык эм экологиялык маьселелерди косып, оларды регионлык аьлде кенъ анълайтаган эди. Бальбек Кельдасовтынъ баславы ман «Кезуьвшилер клубы» телепрограммада ногай ери акында биринши документальлик фильм коьрсетилген.
Бальбек Кельдасов шет эллерининъ ногай диаспоралары ман байланыслар тутпага да эп тапты. 1985-нши йылда ол ногайлар яшайтаган Добруджада (Румыния) областинде конакта болды. Онынъ магнитофонга язып аькелген румын ногайларынынъ йырлары Россия элимиздинъ ногай интеллигенциясы уьшин уьйкен сенсация эсабында эди. Сонъ Б.Кельдасов Турция элининъ ногай диаспорасы ман байланысларын беркитти, онда 3 миллионнан артык ногай ваькиллери яшайдылар.
1988-нши йылда «Бирлик» ямагат-политикалык организациясынынъ 2-нши съездинде Бальбек Аджибайрамович Кельдасов сол организациядынъ председатели этилинип сайланды. Соннан сонъ онынъ белсен аьрекетининъ маьнели йолларынынъ бириси ногай халкын бирлестируьв эди. Ногай халкынынъ тек элимиз ишинде тувыл, онынъ тысында да шашырап яшаган ерлери мен байланыслы маьселелерди аян коьрсетуьв уьшин «Бирлик» ямагат-политикалык организациясынынъ активистлери савлайсоюзлык географиялык ямагатынынъ Ногай ерли боьлигининъ уьлке танув материалларын кулланып баслаганлар. Белгилев керек, ногайлар шашырап яшаганы бурынгы ногай халкынынъ миллет бирдейлигине (идентичность) эм миллетке келисли маданиятына себеплигин тийгистпей болмады. Сонынъ «Бирлик» ямагат-политикалык организациясынынъ мырады Дагестан эм Шешен Республикаларында, Карашай-Шеркеш эм Астрахань регионларында яшайтаган ногайларды социаллык-политикалык эм маданият яктан ювыкластырув эди.
Ногай халкынынъ миллетлик баьле-казасы Россияда Екатерина II патшалык юриткен йылларында колониялык империядынъ 18-нши оьмирдинъ ызыннан оьз оькиметлигин йоювдан басланган. Бу зат онлаган мынъ ногайлардынъ ян беруьвине эм конъысы эллерге коьшуьвге аькелди. Россиядынъ кубыласында ногайлар бийлеп яшаган ерлер азайып басладылар. Ногайлардынъ ойлары ман, халкымыздынъ тарихинде бу оьзгерислер авыр бет эсабында калган.
Совет заманларында ногай этносын косув ман байланыслы соравлар заман-заманы ман орталык партия власть органларына дейим коьтерилетаган эди. «Бирлик» миллет козгалысы аркасы ман ногай халкын бирлестируьв соравлары туьрли дережели власть органларында коьтерилетаган болды. Сол козгалысынынъ аьрекетшилерининъ Ставрополь, КЧР эм Астрахань етекшилигине коьп кере эткен шакырув соьзлери оьз сырагыларын берди.
Дагестанда ногай ерлер статусы акында сорав коьтерилуьв тамамында совет заманыннан алып Ногай муниципаллык район администрация еринде ерли ногай халкы республикамыздынъ 14 ерли этнослары ман бирге официаллык статусын алды. Сонъгы йылларда Ставрополь крайынынъ эм Шешен Республикасынынъ билимлендируьв учреждениелеринде ногай тилин эм адабиатын уьйренмеге амал туьзилди. Карашай-Шеркеш Республика еринде оьзлерининъ миллет кадрлар-специалистлери болып, администрация, билимлендируьв эм маданият яктан канагатланувы ман Ногай районы туьзилген. Астрахань областинде ерли мектеблерде ногай тил эм адабиат окув сабаклары киритилген, солай ок Астраханьде радио эм телеберуьвлер ногай тилинде юритиледи.
Ногай халкы уьшин онъайлыгы болып, ямагат-политикалык яктан баславларда Бальбек Аджибайрамович Кельдасовтынъ туткан орыны бек уьйкен. Сонынъ уьшин, бу аьлемет краевед, географ эм ямагат аьрекетшидинъ яркын яшав йолына тешкеруьвли эс каратып, Россия Федерациясынынъ тек ногай халкы тувыл, баска киши халклардынъ да миллет менлиги коьтерилуьвине онынъ бааланып болмайтаган уьлисин косканын анълайсынъ.
Бальбек Кельдасов тувдыклары, ол оьз халкынынъ тарихинде калдырган ярык йолды коьредилер эм сый-оьрметлик пен баалайдылар. Дагестаннынъ Ногай район орталыгы Терекли-Мектеб авылында Бальбек Аджибайрамович Кельдасов тувган уьйдинъ тамында Ногай еринде уьлке танув географиялык козгалысынынъ негизин салувшыга терениннен сый этуьв эм эскеруьв белгиси эсабында Орыс географиялык ямагатынынъ ез белгиси ярастырылган.
А.Межитов,
«Орыс географиялык ямагаты» Савлайроссиялык ямагат организациясынынъ Ногай ерли боьлигининъ председатели.