Уллы Аталык согысы йыллары Ногай районымыз эм халкымыз уьшин айлак та 1942-нши йылдынъ яз-куьз айлары ман эстеликли болып калган. Сол дав оты яллаган куьнлери бизим атай-тетейлеримизге, ата-аналарымызга район еринде туьзилген партизанлар отряды, душпан аьскерлерининъ кесек заманга Ногай шоьллигин бийлегени эм сол йыл куьзде бизим якларга совет аьскер етекшиси, генерал-майор Николай Яковлевич Кириченкодынъ 4-нши гвардиялы казак атлы корпусынынъ келуьви мен белгили. Сонъында партизанлар отряды акында, районды кесек заманга алган немец-фашист аьскерлерининъ разведка боьлиги, тылда куллык эткен аьдемлер акында неше де язылса да, Николай Кириченкодынъ акында язылганын бир ерде де коьрмегенмен.

Соны ман Сырт Кавказда немец-фашист баскыншыларына карсы согысларда катнаскан бу айтувлы совет аьскер етекшилерининъ бириси акында хабарламага коьпте онъланатаган эдим. Николай Кириченкодынъ акында бизде арада бир айтылып озса да, онынъ атын, атасынынъ атын да атамаганлай, тек Кириченко деп айтып койганлар. Биревлер аьлиге дейим онынъ атын да билмейдилер.
Н.Кириченко 1895-нши йылдынъ 14-нши январь айында Уразово авылында (аьлиги заманда Белгород областининъ Валуйский районы) тувган. 1912-нши йылдынъ октябрь айыннан алып бурынгы Орыс император аьскерининъ сырасында. 1915-нши йыл сентябрь айында Чугуевский аьскершилик училищесин окып кутарады. Куьнбатар фронтындагы 12-нши улан полкынынъ сырасында Биринши дуныя согысында ортакшылык этеди. Мунда ол штабс-ротмистр аьскершилик дережесине етиседи.
1917-нши йылдынъ ызында согыстан кайтады. Уразово авылына келип, декабрь айында Кызыл гвардия отрядын уйгынлайды эм сонынъ командири болады.
Кызыл Аьскер сырасына Николай Кириченко 1918-нши йылдынъ март айында оьзининъ отряды ман бирге косылган. Граждан согысы йылларында ол Кубыла фронтында А.Деникиннинъ эм П.Врангельдинъ ак аьскерлерине карсы согысады. Соларда коьрсеткен баьтирлиги уьшин Согыс Кызыл Байрак ордени мен савгаланган.
Граждан кавгасы биткен сонъ 1921-нши йыл сентябрь айында Кызыл Аьскердинъ йогары командалык сырасынынъ Аьскер-академиялык курсларына окувга йибериледи. 1922-нши йылдынъ август айыннан алып Н.Кириченко туьрли йогары аьскершилик орынларында куллык этеди. 1934-нши йылда ол РККА механизация эм моторизация аьскершилик академиясынынъ командирлер сырасын ийгилендируьв курсларын окып битиреди.

Уллы Аталык согысы басланувы ман бирге Н.Кириченко етекшилеген корпус Куьнбатар фронтына йиберилген. Сол 1941-нши йыл июль айыннан алып ол Сырт Кавказды коршалав согысларында катнасады. 1942-нши йылдынъ 10-ншы июниннен баслап, Ея йылгасы янында душпаннынъ уьйкен куьшлерине карсы коршаланув согысларында ортакшылык эткен Сырт-Кавказ фронтынынъ 17-нши казак атлы корпусынынъ командири этилинип беркитилген. Корпус бу урысларда ян берклиги, йогары нызамы, уйгынлыгы эм баьтирлиги уьшин 1942-нши йылдынъ 27-нши августында 4-нши гвардиялы казак атлы корпусына айландырылган, Николай Яковлевичке сол ок куьн генерал-лейтенант аьскершилик дережеси берилген эм ол Ленин ордени мен савгаланган.
1942-нши йылдынъ 13-нши сентябриннен алып ол Сырт-Кавказ фронтынынъ Туапсе ягын коршалайтаган Тенъиз бойындагы оперативли куьбининъ 12-нши армиясынынъ командующийининъ куллыгын юритеди.
Сол ок йылдынъ 21-нши сентябриннен баслап, Н.Кириченко тагы да 4-нши гвардиялы казак атлы корпусынынъ командири эм Сырт-Кавказ эм Закавказье фронтларынынъ эсабында Краснодар, Майкоп, Белореченск эм Моздок бетлердеги каты согысларда катнаскан. Сол йыл сентябрь айынынъ ызында онынъ атлы корпусын Кизлярдан Ногай шоьллиги бойы ман Ставрополь крайына карап йибередилер. Аьне сол заман бу корпустынъ сырасында айырым караногай атлы ротасы уйгынланады, онынъ командири этилинип карашай миллетли офицер, орынбасары болып ногай, авылдасымыз лейтенант Абдуладий Алимов (сонъында газетамыздынъ редакторы болган) беркитилинген (бу рота сырасында солай ок Оразбай Темирбулатов эм тагы да коьп ногайлар болганлар). Корпус сырасында рота октябрь айынынъ басында Ашыкулак туьбинде душпанга карсы авыр согыска кириседи. Сонынъ сырагысында коьп аьскершилер ян бередилер эм яраланадылар. Абдуладий Алимов колына каты яраланган. Корпус атлылары сол куьнлерде бу яктагы бир хыйлы авылларды душпаннан босаткан эм Моздок бетке карап йол алган эди. Болса да фронттагы аьллер туьрленип, фашистлер оьзлерининъ коьп танклары ман яяв аьскерлерин согыска киргисткеннен себеп, корпустынъ алдыга барувы иркиледи.
1942-нши йылдынъ куьзинде Кириченкодынъ атлы корпусынынъ Ногай шоьлге келгенин коьргенлердинъ бириси Терекли-Мектеб авыл яшавшысы Шора Аджибаев болады. Онынъ эскеруьви мен, 1942-нши йылдынъ куьз куьнлерининъ бирисинде ол турган Кутлы-Тоьбе авылына (Терекли-Мектебтинъ сыртында сондай авыл болган) куьнтувар беттен бир коьп атлы аьскершилер келгенлер. Олар биз йогарыда белгилеген 4-нши гвардиялы казак атлы корпусынынъ аьскер боьликлери болганлар. Шора Абдулмежит улы, кайтип аьскершилер авыл шетинде токтап, кыр асханасын асып, оларга, сол замандагы балаларга, уьйре берип ашатканын бу куьнге дейим йылувлык пан эскереди. «Аьскершилер эм олардынъ командирлери оьзлерине де кыйын экенине карамастан, бизге, кишкей балаларга, куьлемсиреп, басларымыздан сыйпап караганларын аьдем мутып болар ма?» – дейди эсли авылдасымыз. Сол заттынъ маьнесин биз билемиз, неге десе аьскершилер балаларды коьргенде, уьйлеринде калган оьз балаларын эслерине туьсиргенлер. Экиншилей, бизим Кызыл Аьскер ол шынтысы ман да халк аьскери болганын бу эпизод ийги этип коьрсетип туры.
Кириченкодынъ корпусынынъ аьскершилери бир кесек заман район еринде токталады. Аьне сол куьнлерде, октябрь айынынъ басында (бирер эскеруьвлерге коьре 4-нши октябрьде, баскалардыкына коьре 6-ншы октябрьде) оларга карсы 18 немец самолетлары келип, Терекли-Мектеб авылга бомбаларын таслаганлар. Сонынъ сырагысында коьп аьскершилер, милиция куллыкшылары, авыл яшавшылары ян бергенлер, уьйлер бузылганлар…
1942-нши йылдынъ 20-ншы ноябринде 4-нши гвардиялы эндигиси Кобан казак атлы корпусы Сырт-Кавказ алдыга коьтерилуьв операциясынынъ барысында Ставрополье еринде уьстинликли согысады эм Дон йылгасын оьтип, Миус йылгасына шыгады.
Генерал Н.Кириченко сонъында Донбасс алдыга коьтерилуьв операциясы шагында душпан тылына рейдлер этуьвде корпустынъ аьскер боьликлерине онълы кепте етекшилик этеди эм сонынъ уьшин ол 2-нши дережели Суворов эм 2-нши дережели Кутузов орденлери мен савгаланган.
1944-нши йылдынъ ноябрь айыннан алып ол РККА Йогары офицер кавалерия школасын етекшилейди. 1945-нши йылдынъ 24-нши июниндеги айтувлы Енъуьв парадында сводный атлы полкынынъ командири болып катнасады.
Согыстан сонъ да Н.Кириченко сол ок аьскер дережесинде туьрли етекшилик ис орынларында куллык эткен. 1949-ншы йылдынъ август айыннан алып тийисли тыншаювына шыгады.
Белгили аьскер басшысы Николай Яковлевич Кириченко 1973-нши йылдынъ 2-нши январь куьнинде Москвада топырак болган. Онынъ оьткен согыс йолларын, йигитлигин, эрлигин коьп аьскершилик орденлери мен медальлери шайытлайдылар.
Уллы Енъуьвимиздинъ 75 йыллыгы ман эм 1942-нши йылынынъ бу эстеликли сентябрь-октябрь айларынынъ куьнлеринде тувган якларымыз Сырт Кавказ уьшин каты согыслар юритилуьви мен байланыста биз Кириченкоды эм онынъ йигит аьскершилерин уьйкен муьсиревлигимиз бен эскеремиз.
М.ханов.
Суьвретлерде: Н.Кири- ченко; командирлер эм аьскершилер тыншаюв аьсеринде.