Д.Шихмурзаев атындагы Кумлы авыл мектебинде коьплеген несиллерди билимлендируьвде салдарлы куьшин салган сулыплы окытувшылардынъ саны аз тувыл. Солардынъ бириси – орыс тил эм адабиаты дерисиннен окытувшы Хадижат Утеген кызы Бурумбаева. Онынъ колында билим алган коьплеген окувшылар, буьгуьнлерде элимиздинъ туьрли муьйислеринде оьз кеспилери бойынша куллык этип, оьз пайдасын тийдирип келедилер.

Хадижат Утегеновна асылы ман Кизляр районынынъ Зарманбет деген ногай авылыннан болады. Ол аьелинде – биринши аьвлет, атайы ман тетесинде биринши унык болган. Кыздынъ атасы бригадир, анасы сыйыр савувшы болып колхозда куллык эткеннен себеп, онынъ балалыгы атайы ман тетейининъ касында оьткен. Биринши класска оьзининъ тувган авылыннан уьш шакырым ерде болган конъысы авыл мектебине барган. Баслангыш билимди ол Магомед Даниялович Шудаевтинъ колында алады. Буьгуьнлерде ол конъысы авылга мектебке барув йолын эсине булай деп туьсиреди: «Кыс заманда йол уьйкен куьртиклер мен бителеди, уьстимизде колдан тигилген тонлар, аягымызда резин баьпишлер, биревимиздинъ де колымызда аьлигидей портфельлер болмаган, олардынъ орынына ийинге тагылатаган колдан тигилген дорбалар эм онынъ касында тагы да бир кишкей сыя кутыкка деп этилген косымша дорба болган. Кайбир заманларда бизди мектебке оьгизлер егилген арба ман элтейтаган эдилер. Экинши йыл бизге оьз авылымызда окымага бакты буйырды, неге десе колхоз янындагы шетте туратаган уьйди мектеб эттилер. Мектебимизге янъы окытувшылар келип басладылар. Айтпага, бизди Л.Князева эм Т.Кадрышев доьртинши класска дейим окыттылар. 1961-нши йыл савлай элимизде совхозларды кенъейтип басладылар. Авылымызды Ново-Владимировка авылына коьширдилер. Янъы коьшкен авылда мен Тамара Калбасюк деген окытувшыдынъ колында билим алып басладым. Буьгуьнлерде мен онынъ акында уьйкен разылык пан атанаман, – дейди орыс тил эм адабиат дериси бойынша окытувшы Хадижат Утеген кызы, оьзининъ балалык шагын эсине туьсирип.
Хадижат Утеген кызы ятлав язувда да оьзин сынап келеди. Онынъ ятлавлары, Кумлы авылдынъ етимисли ис аьрекетшилери акында очерклери «Шоьл тавысы» республикалык газетасынынъ бетлеринде де йыйы баспаланып келедилер. Ятлав язув оьнери кызда 6-ншы класста тувды. Ол тептерге язган биринши ятлавлары ман кыймасы ман боьлискен. Онынъ бир неше ятлавлары мектебтинъ там газетасынынъ бетине де шыкканлар. Класс етекшиси Сейпидин Уразбаевтинъ ярдамласувы ман онынъ ятлавы «Пионерская правда» газетасынынъ бетинде де дуныя ярыгын коьрген. Мектебте 8-нши классты окып тамамлаган сонъ, 1965-нши йыл ол Буйнакск каласындагы педучилищеге туьсип, оны етимисли тамамлайды. Баслангыш класс окытувшысын шайытлайтаган дипломыннан баска болып, кыздынъ колына 5-6-ншы классларында орыс тил эм адабиат эм эсап дерисин мектебте окытпага болатаган шайытлама кагытын да бердилер. Сол йылларда окувды тамамлаган кеспи иелерин туьрли районларга куллык этпеге йиберетаган болганлар. Хадижат Утеген кызын Ногай районына йибередилер. Сол йылларда РайОНО-ды етекшилеген Й.Агаспаровтынъ демевлиги мен яс окытувшы Кумлы авыл орта мектеби бойынша интернатта тербиялавшы болып ис аьрекетин баслайды. Сол йыл ишинде Кумлы авылында оны ман бирге оьз ис аьрекетин яс окытувшылар Апузар Моллалиевна Аджибаева, Тамара Алексеевна Истомина, Зайлихан Доенбаевна Шандавова Узбек Равшанбекович Мурзаевтинъ етекшилиги астында каьрлеп басладылар.
– Коьп йыллар бойы биз бир-биримизге ярдамласып, сулыбымыз бан боьлисип келдик. Узбек Равшанбекович оьзин мектеб яшавына савлай багыслап келген, оьзиннен эм, солай болып, ис йолдасларыннан, боьтен де, янъы куллык этип баслаганлардан яваплылыкты талаплайтаган эди. Мен онынъ акында дайым ийги соьз бен эскеремен. Узбек Равшанбекович бизди исимизге янын берип куллык этпеге, аьрекетимизге уьйкен яваплылык пан карамага, аьр бир окувшыды анъламага, оны тувра йолга салмага уьйреткен. Ол коьплеген окытувшыларды оьз билимлендируьв оьлшемлерин коьтермеге, йогары билим алмага маслагатын берген, – деп эскереди сулыплы педагог.
Кумлы авылында яс окытувшы оьз наьсибин де тапты. Ол йигит яс Куруптурсун Эсенбаев пен танысады эм коьп кетпей, эки яс аьел курадылар. Эрге шыкканнан сонъ, ол билимин оьстируьв мыратта Дагестаннынъ педагогикалык университетининъ филология боьлигине заочно туьсип, оны етимисли тамамлайды. Йыл сайын оьз исине яваплы караган окытувшы сулыбын оьстирип келди. Ис йолдаслары арасында, авыл яшавшылары арасында сый-абырайы оьсип келди. Кумлы авыл орта мектебинде куллык этип келуьвинде, ол бир неше классларын етекшилеп, сол выпускларын яшав йолына онълаган.
Буьгуьнлерде ол оьзин баска кеспи бойынша аьрекет этуьвди коьз алдына аькелип болмайды. Кыскаяклы юрек шакырувы ман сайлаган кесписи уьшин бир кере де оькинмеген, неге десе онынъ эткен кыйыны оьз оьркенлерин берип келдилер. Онынъ окувшылары суьйген окытувшысын эслерине йыйы алып, занъ согадылар, байрамларда, тувган куьнинде кутлайдылар, разылык соьзлерин айтпага асыгадылар. Сол зат онынъ дерислеринде олтырган аьр бир саьбийдинъ яс эм таза юрегинде ыз калдырганга, ийгиликтинъ урлыкларын шашканына шайытлык болады. Сол тувыл ма, окытувшы уьшин уьйкен наьсип дегенинъ!
Буьгуьнлерде, онынъ йолын ызлап, окытувшы кесписин сайлаганлардынъ да саны аз тувыл. Хадижат Утеген кызы мени де орыс тил эм адабиат дерисиннен коьп йыллар бойы окыткан. Аьр бир окытувшы балалардынъ бир ийги ис этуьви мен, уьлги болувы ман эсинде сакланады. Соьйтип, Хадижат Утеген кызы ман байланыслы бир ийги дерис меним эсимде де дайымга сакланган. Биринши дерис орыс тил дериси эди. Биз, 6-ншы класс балалары, окытувшыды куьтемиз, аьдетинше, ол оьз дерисине заманы ман келетаган эди. Сол куьн бир азга окытувшыдынъ кеш калувы бизди аьжейипке калдырды. Биз, балалар, бир-биримиз бен шалт хабарлаймыз. Бир он, он эки такыйкадан тез юриси мен Хадижат Утеген кызы кирип, бизи мен аманласып, кеширинъиз кеш калганыма дегенди айтып, оьз ерине янасты. Биз тып- тынык болып, оны бир зат айтады экен деп, тынълаймыз. Бир аз кетип, ол оьзи мен болган исти бизге хабарлап айтты. Ога куьн сайын мектебке келуьвинде авыл ортасыннан созылган йолды оьтпеге керек болады. Сол куьн куллыгына заманы ман келуьвинде ол, авылдынъ бир ясуьйкен эр аьдемин йол ман келуьвин коьрип, йолын оьтпейим деп, оны саклайды. Карт аьдем кеш юрип келген экен. Ясуьйкен аьдем оьтип кеткеннен сонъ, ол шавып мектебке келеди. Онынъ сол куьн бизге болган иси акында айтканы, ясуьйкенди сыйлап, ога йол беруьви, мага эм меним окув йолдасларыма уьйкен уьлги дериси болды. Сол куьннен алып мен де эм меним йолдасларым да оьзимизден уьйкенге йол беретаган болдык. Ол бизге яшавда уьлгили дерис болды.
Онынъ халк билимлендируьвине багысланган коьпйыллык ис аьрекетиндеги етимислери, кыйыны эли мен белгиленмей калмады. Яваплы иси уьшин Хадижат Утеген кызы Россия Федерациясынынъ билимлендируьв тармагынынъ сы́йлы куллыкшысы, «Халк билимлендируьви эм илми бойынша Республикалык профсоюз комитети куллыкшыларынынъ тармак баргысынынъ лауреаты» деген сыйлы атына тийисли этилген, коьп кере Билимлендируьв Управлениесининъ, Реском профсоюзынынъ, Дагестандагы «Ногай Эл» деген регионаллык Ногай миллет-маданият автономиясынынъ Сый грамоталары ман, солай болып, Ногай районнынъ 90 йыллык мерекесин белгилевде «Ногайский район» МР администрациясы атыннан Разылык хатына тийисли этилген. Оьз исин яны ман суьйген окытувшы кесписининъ иеси болып калмай, ол доьрт сылув кызларын оьстирген наьсипли ана, йиенлери эм немерелери уьшин суьйикли эней де болады.
Буьгуьнлерде ол тийисли тыншаювда болса да, бир куьн де бос турмайды, бавында тереклер, шешекейлер оьстиреди, уьй куллыклары ман каьрлейди, кайбир заманда тувган ойларын ятлавга айландырып келеди.
Г.Нурдинова,
Россия Журналистлер союзынынъ агзасы.
Суьвретте: Хадижат Бурумбаева.