Оьткен ай ишинде, Курман-байрам куьнинде, Россия Федерациясынынъ Президенти В.В.Путин Дагестанта конакта болып, республикадынъ эм СКФО округында курорт-туристлик тармагын оьрлендируьв бойынша кенъес озгарды. Кенъес сырагылары бойынша бу тармакты оьрлендируьвге федераллык, республикалык дережелеринде уьйкен амаллар шыгарылувы каралады, солай ок коьп инвестициялар да киритилеек. Сонынъ негизинде ерли туризм оьрленип, туристлер мунда яшайтаган миллетлер аьдетлери мен таныспага, Сырт Кавказ республикалар халкларынынъ экологиялык яктан таза миллет асларынынъ даьмин татпага, мундагы ярасык табиат муьйислерин коьрмеге болаяклар.
Бу баьри буйымлар ман туристлер Махачкала туьбиндеги Сулак авылында да пайдаланмага боладылар. Бу ногай авылында патриотлык сезимлери арткан яслар, Россия ногайларынынъ ФНКА, ДР НРНКА эм онынъ ерли боьлиги аркасы ман ногай халкынынъ бурынгы яшавына келисли аьдет-йорыкларын эске туьсирмеге, термелерди, ногайлар саклаган айванларды (айтпага, туьелерди…) коьрмеге болаяк. Келеекте мунда туристлерди кызыксындырув мырад пан коьплеген маданият шараларды бу этнопоселение негизинде озгармага да болаяк.
РФ Президенти В.В.Путин Дагестан Республикасы бойынша ис визити барысында Россиядынъ бурынгы беркитпеси – Дербенттеги Нарын-калада эм Джума-межигинде болып, бир неше аьризелер этти. Олар, оьзек те, Россия Федерациясында миллетлер, конфессиялар ара тынышлыкты эм макулласувды беркитер. Айтып озайык, мунда, белгили болганлай, 190 миллетлер, халклар эм этнотуьркимлер яшайдылар.
Армаган мен оьз хабарымды, тарих бетлерине коьмилип, бурынгы беркитпе – Нарын-кала акында бардырмага суьемен, эм ол гидлерге, экскурсоводларга пайдалы деп ойлайман. Соны ман айтаягым сол: Нарын-каладынъ тарихи уьйкен аьскерлик боьлигининъ басшысы (орыс тилинде «темник») Ногай аты ман уьзилгисиз байланыслы. Белгили болганлай, 13-нши оьмирде Сырт Кавказ эм аьлиги Дагестан ерлери Алтын Орда сырасына кирген. Сол оьмирликтинъ 60-ншы йылларында ханлар Берке эм Хулагу бир-бирине карсылас кавгасувлар юриткенлери 1262-нши йылдынъ август айында Алтын Орда аьскерлерининъ басшысы Ногай аьрисинде 10 мынъ аьдемлер болган аьскерлик боьликлери мен (орыс тилинде «тумены») аьлиги Кизляр-Махачкала- Дербент ерлескен ерлерди атлар уьстинде оьтип, Шемаха каласына киредилер. Коьз алдына келтирип карайык шы: Ногайдынъ аьскерлерининъ маршруты бойынша атлар туякларынынъ туьбирдев сеслери кайтип эситилген, эгер аьр аьскершиде кериде аьли де экисер атлар болганын эсапка алсак.
Шемахи каласында хан Хулагу аьскерлерининъ артык куьш-куватлыгы болганнан себеп аьскерлер басшысы Ногай Нарын-кала беркитпеси ягына арт таймага амалсыз болады эм мунда оьткен урыслардынъ бирисинде каты яраланып, бир коьзине сокыр болады. Соны ман байланыста бас аьскер куьшлер арт тайып кеткенше дейим белгиленген заман ишинде бийлеп алган ерден таймас уьшин юриткен урысларда Ногай басшысынынъ аьскерлери Хулагу ханнынъ кедеси принц Абилайдынъ басшылыгы астында аьскерлердинъ баскыншылыгыннан себеп аста-акырын Терек йылгасы артына таядылар… 1263-нши йылдынъ 13-нши февралинде Хан Беркединъ Ногайдынъ басшылыгы астындагы аьскерлери узак согыс урыслар юриси барысында Абилайдынъ аьскерлерин юка буз бан ябылган Терек йылгасына таслайдылар, сырагысында онынъ коьплеген аьскершилери ютылып ян бередилер. Соьйтип, аьскерлердинъ басшысы Ногай Нарын-калады явдан босатып, тагы да Шемахи каласына киреди.
Аьлиги Дагестаннынъ тарихи мен тар байланыслы бу согыс оьзгерислер муннан 760 йыллар артта болган эм, оькинишке, темник Ногайдынъ атын атайтаган дагестан актарувшылар да коьп тувыл экени де аян. Ойлап карайык: эгер аьскерлер басшысы Ногайдынъ сол замандагы енъуьви болмаган болса, Дагестаннынъ тарихи баска сценарий мен туьзилеек эди. Кайбир актарувшылардынъ белгилеви мен, Ногай басшысынынъ сол аьскершилери-кыпшаклары Ногай бар заманда (ол 1299-ншы йылда оьлген) оьзлерин ногайлар деп атайтаган болганлар. Соьзсиз де, Ногай эм онынъ тувдыклары – ногайлар аьлиги Россиядынъ Кубыласында, сонынъ ишинде Сырт Кавказ еринде де, 760 йыллар артта болмаганлар. Сонынъ уьшин биз, толысынша негизленип, бурынгы археологиялык маданияттан (ямная культура) алып ногайлар коьшпели халклардынъ тувдыклары болганлар деп айтпага боламыз. Оны тек янъыларда Ставрополье еринде табылган сынтаслар да шайытлайды эм, соьзсиз де, ногай этносы, сол авыр процесстинъ бийиклигинде яде ызында болып, алдынгысы баьри коьшпели халклардынъ – скифлердинъ, сарматлардынъ, аслардынъ, булгарлардынъ, хазарлардынъ, печенеглердинъ эм кыпшаклардынъ (ногай этногенез негизлери) баьри калган белгилерин алганлар.
Эм сонъгы айтаягым: аьскершилер боьликлерининъ басшысы Ногай эм онынъ аты ман аталатаган ногай халкы Дагестаннынъ Дербент каласынынъ яшавында эм бурынгы Нарын-кала беркитпесининъ тарихинде уьйкен орын тутканга, Дербент каласынынъ 2000 йыллык мерекесин байрамшылавын уйгынлавшылар ногай халкынынъ ваькилли делегациясын («Айланай» фольклор-этнографиялык Оькимет ансамблин) бу данъклы мерекеге багысланган шатлыкларда ортакшылык этпеге шакырганлар.
А.УЙСЕНБАЕВ,
тарих илмилер кандидаты, этнолог.