НОГАЙ ХАЛКТЫНЪ АЛТЫН ФОНДЫ

15-нши шилле – ногай шаири К.Кумратова тувганлы 75 йыл __________________

Аьли 1960-ншы йылларда ногай адабиаты ман коьп таныс болмаганлардынъ оьзлери де Сырт Кавказда халкымыз яшаган баьри регионларда да «Уьйкен-Халк» деп аталган йырды коьп яхшылыкларда, байрамларда эситкен эм оьзлери де косылып йырлаган боларлар. Сол йыр 1968-нши йылда Москвада айтувлы ногай фольклоршы, аьлим Ашим Сикалиев туьзген «Ногай халк йырлары» деген йыйынтыкка да халкымыздынъ суьйикли йырларынынъ бириси эсабында киргистилген. Сонынъ соьзлерин ол замандагы яс ногай шаири Кельдихан Кумратова язган эди. Сол йырдынъ биринши сыдыраларын эске туьсирип карайык:

Сеннен кетсем мен калага
Столицага Москвага, Москвага.
Кыс кеткенлей, тап язлыкка
Мен кайтарман авылга, авылга…

Йырдынъ тексти, элбетте, Кельдихан аьли де Москвадагы А.М.Горький атындагы Адабиат институтында окыган йылларында язылган болар. Соьйтип, ол ногай хатын-кызлардан биринши болып сол институтты 1969-ншы йылда уьстинлик пен окып кутарган эм биринши болып алдынгысы шаир СССР Язувшылар союзынынъ агзасы болган. Солай ок ол ногай кыскаяклылар арасында биринши болып «Карашай-Шеркеш Республикасынынъ Халк поэти» деген сыйлы атакты да алган. 1966-ншы йылда Кельдихан Кумратовадынъ «Шаьбден» деп аталган биринши ятлавлар йыйынтыгы баспадан шыгады. Бу кишкей поэзия китаби сонда ок ногай авылларына таралып кетти эм буьгуьнлерде соны шырак пан излесенъ де, тавып болмаяксынъ.

Кельдиханнынъ аты йогарыда белгиленген йыр ман байланыста Дагестаннынъ, Ставрополь крайынынъ эм Шешен Республикасынынъ шоьллериндеги ногай авылларында суьйимлик пен аталган. Сол йыр баьрине де Дагестан Халк артисткасы Асият Кумратовадынъ йырлавында суьйикли болды. Соьйтип шаирдинъ яратувшылыгы оьз ногай халкына эм тувган ерине суьйимлиги мен аьдемлердинъ юрегине етисти. Отыз йылдан артык оьнер аьрекети ишинде онынъ ногай тилинде 8 поэзия йыйынтыклары, бир неше китаплери орыс тилинде Москвада эм Ставропольде баспаланып шыктылар. К.Кумратовадынъ ятлавлары «Дон», «Юность», «Работница», «Знамя», «Наш современник» деген журналларда, Казахстанда эм Каракалпакстанда баспаланганлар, болгар эм румын тиллерине коьширилген. 1976-ншы йылда ол Бухарест каласына Халклар ара поэзия фестивалине шакыртылып катнаскан, сонда оны шет эллердеги ногайлар тавып йолыкканлар.

Ногай шаирдинъ оьнерине оьз заманындагы белгили язувшылар, шаирлер Фазиль Абдулжалилов, Илья Сельвинский, Леонид Соболев, Лейла Бекизова эм коьп баскалар аьруьв белгилерин бергенлер.

К.Кумратова бир неше кере йогары дережеде оьткерилген язувшылар форумларында, курултайларында ортакшылык эткен.
1994-нши йылда ана тилинде Кельдихан Кумратовадынъ «Танъ манъында» деп аталган ятлавлар йыйынтыгы баспадан шыкты. Бу йыйынтыкка шаирдинъ ногай халкынынъ тарихиндеги тагы бир трагедиялы оьзгериси – 1932-1933-нши йылда болып оьткен ашлык (сонынъ сырагысында ногай халкынынъ яртысы кырылган) акында поэмасы киргистилген. Окувшылар, бу поэмады «аявсыз кырылган авылдасларга багысланган реквием» деп атап, сога йогары белгисин бергенлер.

Сол ок йыл Кельдихан Кумратовага КЧР Халк поэти деген бийик ат берилген. Ол зат онынъ тек тувган адабиаты алдында тувыл, ама коьп миллетли Карашай-Шеркеш Республикасы алдында етискен йогары етимислерине этилинген уьйкен сый болады.

Оьнерли, талаплы, аьр заман да халкынынъ яшавынынъ ортасында болмага шалыскан Кельдихан Кумратовадынъ яшав оьмири замансыз уьзилди. Ол 2003-нши йыл бизим дуныядан аталарымыздынъ ахырет элине коьшти.

Сол кайгылы куьн акында онынъ эри, айтувлы ногай язувшымыз Иса Капаев булай деп эскерген: «23 увыт 2003 йыл. Биревден де сорамай, эсиклерди кенъ ашып, уьйимизге кайгы кирди. Каядай авыр кайгы. Кельдихан каьпилистен ян берди. Бираз авырыган эди. Оьзи де, язык, бир зат анъламады. Биз – боьтен де.
Яшавымды тоьнътерди бу хаьте. Туьзликке сенуьв йиплерди уьзип булактырды. Яшав-турмысымыздынъ оьзегин сувырып таслады…»

Оьзининъ анасы акында Кельдихан Исаевнадынъ кызы Асия Капаева:
«Буьгуьн меним анамнынъ, айтылган ногай шаири Кельдихан Кумратовадынъ тувган куьни. Оькинишке, ол муннан 15 йыл артта топырак болган, ама оьз яшавында аз ислер этпеди – ийги ятлавлар язып калдырды, халкымыздынъ ямагат яшавында белсенли катнаскан, туьрли власть дережелеринде онынъ кызыксынувларын яклаган. Ол меним атам, язувшы Иса Капаевке сенимли тирев эди, ога оьнершилик аьрекетинде ярдамын этетаган эди. Кельдихан Кумратовадынъ поэмалары эм «Оьмирлердинъ атлысы» деп аталган ятлавлар кебинде язылган романы аьлиги замандагы ногай поэзиядынъ йогары бийиклевлерининъ бириси болады. Онынъ бир неше ятлавлар йыйынтыклары орыс тилине де коьширилип шыккан. Кельдихан Кумратовадынъ ятлавларын Борис Примеров, Николай Скребов, Лидия Степанова, Александр Ануфриев эм баска белгили шаирлер коьширгенлер. Меним анамнынъ янында онынъ яшавынынъ туьрли кезеклеринде болган баьрисине де, онынъ яратувшылыгын эм яшав йолын баалайтаган эм оьрметлейтаган аьдемлерге уьйкен разылыгымды билдиремен», – деп язган.

КЕЛДИХАН КУМРАТОВА

«Ыбыр-сыбыр йок авада.
Юрегим
Ети кабат шагаласкан
кусларда…»

Яркын айлы тереземе карадым

Коьнъилим босаган,
Коьнъилим сувыган.
Коьнъилимнинъ
куьшин кайдан излейим?
Куьлетким кунысып,
Калгыйды кылпысып.
Кысылгандай яным…
Кайтип эмлейим?
Сирелди куьнлерим,
Тирелди туьнлерим.
Каравыллап
коьзлегендей оьзимди.
Авырып ятпадым.
Тек узак сакладым
Богырдактан оьтер
оьнер соьзимди.
Аьлемет туьс коьрдим:
Шашымды туьз оьрдим,
Ока йипти косып бирге байладым.
Оьрмемди арт таслап,
Янымды азатлап,
Яркын айлы тереземе карадым.
Суьзилди ай ойсыз,
Касында бир юлдыз
Айланады
уршыктай йибин таркатып.
Созганлай колымды,
Уйкымнан уяндым.
Келе эди танъ ярыгын саркытып.

Коьк куьмпезде – маржан шок
Коьрингендей коьктинъ ети кабаты,
Таппа-таза оьтегишли куьмпези.
Табиатта – кайдай оьнер такаты!
Уьйле авып сабырланган куьн юзи.

Коьк куьмпезге илингендей маржан шок,
Калкып шыкты тизуьвлескен турналар.
Коьктинъ ети кабатында хайран ок –
Шагаласты уьйирли януварлар.

Ыбыр-сыбырйок авада. Юрегим –
Ети кабат шагаласкан кусларда.
Тыныклыкты бузып туьсти кирпигим.
Тастай болып катты уьйир саклавда.

Артта калган кус илинди куйрыкка…
Туьземленди маржан шогым талайдан.
Сондай кысмет
Куьседим мен халкыма,
Кысмет куьсев…
тек татувы танълайда.

Танъ манъында тилеймен

Куьн мен туьн авысса –
Бозторгай биледи.
(Коркыт)

Танъ манъында…
Уьнсизленип
каранъалык уйыган.
Танъ тынысы
Уьнсизленип ярыклыкка
байланган.

Танъ манъында…
Минезленип танъ оьз куьбин
куьплейди.

Мырадымды –
Сенимлик пен –
танъ ярык пан коьклеймен.
Танъ манъында…
Каранъалык
карманълап туьлейди.
Мен Алладан
Тек яхшылык,
тек яхшылык тилеймен.

Шешекейлер ямгырда

Куьннинъ коьзи коьринмейди.
Коьмилген.
Не этеди
булытлардынъ артында?
Не аьлемет:
йогарыннан сокса да,
Шешекейлер яйнай
ямгыр астында.

Ортеке

(Сраждин Батыровтынъ эстелигине)

Домбыра шегин
Соккан сайын
Бийир ойранъ Ортеке.
Назлы сазы
Аькетеди
Буьгуьнлерден эрекке.

Домбырадынъ
Сазлы яны –
Наьзик телли шеклерде.
Ортекединъ
Ойранъ яны –
Домбыра байлы биювде.

Ортекединъ
Куршаклары
Мунъ сеси мен бийирлер.
Аязларда
Уьсип калган
Кирпиклерди иритер.

Уйып калган
Юрек сазын
Шымтып-шымтып
уянтар.
Оьмирлерден
Неше сырды
Анълатпага шалысар.

Домбыра шегин
Соккан сайын
Безбес бийип Ортеке.
Еннетти эм
Яханнемди
Усайды ол оьткенге.

Неше туьсип
Янмагансынъ
Яханнемнинъ отында.
Оьмирлерден
Оьнер алган –
Оьмир тут сен
халкымда.

Юрегимнинъ
Сен байрамы.
Кайгымды берк байларман.
Коьре турсам
Корлыгынъды
Суьйимбийке боларман.

Йыллар оьтип
Муттыралмас
Кадриядынъ кайгысын…
Тек сен бийи,
Тек сен ойна.
Билейим: сен янлысынъ.