Нариман авылында тувып-оьскен йигитлер эм кызлар халкымыздынъ маданиятынынъ оьрленуьвине заьлимдей косым эткенлер. Мунда тувган белгили ногай композиторы Яхъя Кудайбердиев, шаир Магомет Кожаев, суьвретши Мукминат Отевалиева эм коьп баскалар. Меним авылымнан шыккан белгили аьдемлердинъ атларын мен аьли де язып бардырмага боламан, Кудай буйыртса, аьли де олардынъ акында язылар, ама буьгуьнги хабар – коьп йыллардан бери Ногай районындагы халк яратувшылыгынынъ эм маданият оьрленуьвининъ орталыгын етекшилеген, Нариман авылынынъ яшавшысы Солтан-Мурат Караянов акында.
Солтан-Мурат Анварбековичтинъ кобызда ойнамага талабы кишкей заманда сезилген. Ол бир кере уьйде абасы Марипаттынъ кобызында ойнап карайды эм баскаларга онынъ ойнавы бек ярайды. Соьйтип, ол кишкей оьскеннен сонъ, абасындай болып, С.Батыров атындагы саниятлар мектебининъ Наримандагы филиалында кобызда ойнап уьйренеди. Бу куьнлерде ол разылык пан Нариман авылына барып, балаларды кобызда ойнап уьйреткен ногай композиторы Залимхан Максутовты (яткан ери еннетли болсын), Крымсолтан Шокаевти, Солтанхан Джумакаевти эсине алады. Айлак та уьйкен разылык юрегинде ол Яхъя Таймасхановичке саклайды. Ол Кошманбет Зарманбетов пан (яткан ери ярык болсын) бирге, сол заманда 6-ншы класста окыган Солтан-Муратты Махачкалага айырым мектебке окымага йибереек болады, ама кеде бармага суьймейди. Мектебте окып болганнан сонъ да, Яхъя Таймасханович талаплы яска оьз ярдамын этпеге бек шалысады. Ол Солтан-Мураттынъ колына оьзи язган кагытты ыслатып, Краснодар патшалык маданият институтына йибереди. Айхай да, яслык заман, танълагы куьн, келеектеги акында ойланмаган шак, «тек буьгуьн досларымнынъ касында куьнлеримди кызыклы озгарайым» деген ойлар Солтан-Мураттынъ басын бийлейдилер. Ол Краснодар каласына барып, патшалык маданият институтынынъ капысын ашады, ама кери бурылып кайтады. Онынъ тенъ-дослары Харьков каласына окымага барганлар, сонынъ уьшин Солтан-Мурат та сол калада В.Докучаев атындагы Авыл хозяйстволык институтында окып баслайды. Ясымыз окыган институтта ямагат кеспилер факультети (косымша билимлендируьв) аьрекетлейди эм ногай яс сонда язылады. Ол ясларды йыйып, вокал-саз алатлар ансамблин де туьзеди. Оннан Солтан-Мурат Анварбековичке вокал-алат ансамблининъ етекшиси болып ислемеге ярайтаганын белгилеген шайытлама бериледи. Окувын кутарып, яс йигит тувган ерине кайтады, уьйленеди. Мунда Яхъя Таймасханович оны ногай халк саз алатлар оркестрине куллыкка ислемеге шакырады. Соьйтип, 1994-нши йылда Солтан-Мурат Караяновтынъ оьзи суьйген анъ ман байланыслы аьрекети басланады. Сол йыллар ол Г.Гасанов атындагы анъ училищесинде заочно окыйды. Соны ман бирге «Айланай» ансамблининъ художестволык етекшиси болып та ислейди эм «Коьк боьри» ансамблининъ сырасында саз алатта да ойнайды. «Айланай» ансамбли сырасында С.Караянов Турция элинде Силифке каласында оьткен Халклар ара фестивалинде катнаскан. Сол фестивальде Румыния элиннен делегация ман бирге келген коьшируьвши ногай яс оларга янасып, танысады. Сол элде ногай авыллар коьп экени акында коьшируьвши яс хабарлаган. Солай ок «Айланай» ансамбли мен С-М.Караянов экинши кере де Турция элине барады. Бу заман болса, олар ногайлар яшаган ерлерде коьп заман йибередилер. Оларга туьрли йырларды йырлайдылар, биювлер бийип коьрсетедилер. Коьп муткан ногай соьзлерди эслерине саладылар. Юреклерин коьтерип, маданият яктан алдыга карап йигерли абытлар алмага демевлик этедилер. Бу куллыкты мен бек уьйкен деп эм оьз халкына суьйимининъ белгиси деп санайман.
С-М.Караяновтынъ ийги иси ДР Маданият министерствосынынъ бир неше Сый грамотасы ман белгиленген.
Солтан-Мурат Караянов район маданият уьйининъ етекшиси болып 2006-ншы йылдан куллык этеди, оннан 3 йыл алдын бир йыл узагына етекшидинъ исин юритуьвши болган. 2017-нши йыл МКУ район маданият уьйи МКУ Халк яратувшылыгынынъ эм маданият оьрленуьвининъ орталыгы деп аталып баслаган. Аьр бир етекшиден «ислеген йыллар кайдай куллыклар эткенсиз?» деп соралмай болмайды. С-М.Караянов та етекши эсабында аз куллык этпеген. Ислеген орталыгынынъ оьрленуьвине колыннан келген куьшин салып, ислеген. Айтпага, 2008-нши йыл район маданият уьйи бек ийги этип ярастырылган. Солай ок Солтан-Мурат Анварбековичтинъ куьш салувы ман, Халк яратувшылыгынынъ эм маданият оьрленуьвининъ орталыгы 2018-нши йылда «Аталык киноматографын коьтергишлев» деген программасы бойынша конкурста катнасып, баасы 5 миллион маьнет акшадан арткан кинотеатрга тийисли болган. Сондай кинотеатрлар белгиленген программа бойынша Дагестанда баьриси бирге тек 7-8 район эм калада берилген. 2019-ншы йыл «Маданият» федераллык программа бойынша Автоклуб берилген.
– Оны ман биз Ногай районынынъ баьри авылларына да барганмыз. Язлык эм куьз айларында автоклуб кулланмага бек аьруьв заман, кыс эм яз мезгилинде коьп барылмайды. Кыс шагында авылларда шаралар озгарылса, оьзек те, автоклуб пан барамыз. Солай ок «Маданият» программасы бойынша Куьнбатар авылына 300 орынга маданият уьйин салмага ниетленемиз. Червленные Буруны авылында маданият уьйи ярастырылганлы да коьп заман оьтпеди, – дейди орталык етекшиси. Тагы да Ногай районынынъ орталыгы Терекли-Мектебте уьйкен ярасык маданият уьйи салынувы ман байланыслы уьйкен мырады ман да ол боьлисти. Янъы маданият уьйининъ акында айтканда, онынъ тавысы да, юзи де туьрленди. Уьйкен суьйиниши мен ол «Дагестаннынъ яны» конкурсында халкымыздынъ эки ваькили Б.Куруптурсунов пан Р.Колебаева катнасканы эм енъуьви акында хабарлады.
Солтан-Мурат Караяновтынъ саз алатта ойнавга эм йырлавга суьйими балаларына да коьшкен. Онынъ уьш кызы да йырлайдылар, увылы да кобызда ойнап болады. Солтанат кызы «Катлама» деген йыры ман коьплердинъ юрегине кирген болар деп ойлайман.
Солтан-Мурат Анварбековичти биз маданият куллыкшыларынынъ куьни мен кутлаймыз эм онынъ халк маданият байлыгын саклав исинде уьстинликлер эм мыратлары толганын йораймыз.
Н.Кожаева.
Суьвретте: С-М.Караянов.
