Биз совет заманларында ятлавларымызда эм йырларымызда тувган-оьскен Караногай еримизди, Ногай шоьллигимизди бир тенъизден экиншисине дейим дайым да яйнаган аллы-ясыл ерлер деп сукланып данъклаганмыз эм суьйгенмиз. Дурысында да, бурынгы патша эм совет заманларында да, акы неден керек, шоьллигимиз коьбисинше бир кепте, язлыкта яйнаса да, язда кавраса да, энъ маьнелиси, тазалык эм экология ягыннан ийги аьллерде сакланып келген. Тек буьгуьнлерде район ерлеримизде бу сорав ман байланыста туьзилген аьллер аьдемде йыр тувыл, йылавды тувдырады десек ялган болмаяк…

Сонынъ акында быйылдынъ басланувы ман бирге Ногай районына келип кеткен Дагестан Республикасынынъ Авыл хозяйство эм тамак-азык министри Баттал Батталов ал деп эсимизге салды. Онынъ келуьви баьри ягыннан да аьруьв оьтти десек те, министр бизим коьзлеримиз эндиги уьйренип калган суьвретти бизге туьртип коьрсетти. Олай дегени, мактавлы Ногай ерлеримиздинъ «бакша байлык бир айлык» дегенге де карамастан, савлайы целлофанга айланып барувын. Сол заман биз: «Э-э, бу маьселе де бар экен ше бизде», – деп уялып, елкелеримизди касыдык… Сол заман министрдинъ: «Йолдаслар, булай кепте ерлерди кулланмага ярамас, бу сизинъ тувган ерлеринъиз ше», – дегени юрекке тийди, тек сол баягы кепте бир кулактан кирип, экиншисиннен шыкканга усагандай болды.

Тек ол да ол эди, ама янъыларда республика орталыгыннан ДР бойынша «Россельхознадзор» управлениесининъ айырым комиссиясы районымызга келип, коьплеген пленка баскан ерлеримизди суьвретке алып кетуьви бу ашык ярамызга тагы да туз куйгандай болды. Ол зат эндигиси бизим маьселемиз район оьлшеминнен шыгып республика дережесине еткенине аян шайыт болып туры.

Алгасамай ис калай болганын билдирейик. Быйылдынъ басында Ногай районынынъ Сылув-Тоьбе авыл яшавшылары атыннан республика етекшилерине каратылган хат туьскен. Сол хатта бизим ерли арендаторларымыздынъ бириси Сылув-Тоьбе авылды тоьп-тоьгерек айландырып, тап бир Уллы Аталык согысында танкларга карсы шукырлар казганга усатып, терен шукырлар ман курсаганы (дурысында, бу шукырлар муннан 3-4 йыллар артта казылган эдилер) акында соьз коьтерилген. Элбетте, шукырлар ман курсалган авылга не кируьв, не шыгув, не малды отлакка айдав эм отлактан кайтарув – ол туьп-туьз ерде оьзи алдына уьйкен маьселе болып токтаган. Авыл яшавшылары соьйтип бир неше йыллар кыйналганнан себеп, ызында даяналмай соравды республика етекшилери алдында коьтермеге амалсыз болганлар. Сол хаттынъ иштелигинде солай ок сондай хатерсиз ерли арендаторлар ян-якка бакшалар шашып, карбызын йыйган сонъ, соларды япкан пленкаларын йыймай, Ногай шоьллигин целлофан ман батырып барувы акында да белгиленген.
Хат бойынша республика оьлшеминде ДР бойынша «Россельхознадзор» управлениесининъ айырым комиссиясы туьзиледи, ол районга келеди эм хатта язылган затлар баьри де ашыкланады. Район УСХ организациясында ислейтаган белгили бир тенъимиз бизге билдиргенлей, тергевлерден сонъ йогарыда айтылган шукырлардынъ «авторына» 17 миллион маьнет акшадынъ штрафы салынган.

Бу зат аьдемлер яшайтаган авылды тоьгерек айландырып казув ол законга келиссиз ис экенин коьрсетип туры. Болса да бизим арендаторлар пишпей-тикпей, дурысын айтканда, тереннен ойламай шоьлде суьйген ерлерин байырлап алмага, казбага эм кокытпага кайсы заманда да уста. Бу ерде бизди не уьшин район ериндеги сондай ислерди тергемеге, кереккенде яваплыкка тартпага болатаган органлардынъ, район экология боьлигининъ куллыкшылары уьндемейтаганлары тамашага калдырады. Солай болганда, район яшавшылары арасында «бу заттынъ коррупционлык байланысы бар болса ярайды» деп айтувлары шеклендирмей болмайды.

Аьлиги заманда пленкалар ман кокыган ерлер тек Сылув-Тоьбе авыл бетте тувыл да, Терекли-Мектебтинъ куьнбатар бетиннен алып Батыр-Мурза, Червленные Буруны, Бораншы, соьйтип Уьйсалган авылларына дейим созылганын коьремиз. Ызгы йылларда, дурысында 2018-нши йылдан алып, районда мал отлаклары да сабан салып, айдалып (ол да законга келиссиз ис!), соларга да бакша шашылып басланды. Мал отлаклары айдалувы аз деп, соларда оьстирилген бакшалардан сонъ савлайы целлофан йыйылмай калдырылды. «Россельхознадзор» управлениесининъ комиссиясынынъ агзалары районнынъ хыйлы ерлеринде болганлар эм целлофан капланган эгин кырларды, отлакларды суьвретлерге алганлар. Олар бу тийиссизликлерди тайдырув яваплылыгы ерли авыл муниципаллык образованиелерининъ аькимбасларына тапшырылатаганын эслерине салганлар. Комиссия эндигиден армаган республикада авыл ерлеринде болатаган баьри тийиссизликлер акында авыл аькимбасларыннан каты соралаягын билдирген. Селекеси сол, бизим кайсы бир авыл аькимбасларымыз комиссия келгенин эситип, кашып ясырынганлары акында да белгили болды. Бу зат бас куьна олардыкы экенин ашык коьрсетпей ме?

Кайсы авыл еринде де пленка йыйылмаган ерлер кимлердики экени бек аьруьв белгили. Ерлердинъ целлофан ман заяланувы акында газетамыз йыл са- йын да язады десем ялган болмаяк. Тек сога карамастан, сондай ерлер саны кемуьв тувыл, кене де йылдан-йылга косыла береди. Ерли арендаторлар, фермерлер, авыл аькимбаслары бу тийиссизликлерди коьрмегендей боладылар яде олар сога эндиги коьпте уьйренгенлер. Дурысын айтсак, арендатор яде фермер болып оьзинъе деп берилген ер участогынъды, тувган-оьскен шоьллигинъди целлофан пленкалары ман кирлев, увлав ол баска киретаган зат тувыл экени аян тувыл ма?! Кайтип колларынъыз барады, эй, йолдаслар! Яде сиз танълагысы куьн Марска коьшеексиз бе?

Кайбир авыл аькимбаслары сонынъ акында арендаторларга айтсак та тынъламайдылар ша деп шагынадылар. Ойлап карасанъ, сондай авыл аькимбасларынынъ колларында бир куьш те йоктай болып коьринмей ме? Яде бизим элимизде тийисли законлар етиспегендей ме? Йок, йолдаслар, куьш те бар, законлар да. Тек сизинъ оьзинъиздинъ йыллап тоьгерек ягынъызды коьрмейтаганынъыз яде коьрмеге суьймегенлигинъиз тувдырады сондай маьселелерди! Сиз, бизге коьре, тек оьзлеринъиздинъ уьйкен уьйлеринъизди, бийик азбарларынъызды, автомашиналарынъызды коьресиз.

Ызгы заманларда авыл яшавшылары малларына деп сатып алган пишен араларында эндигиси целлофан кесеклери барлыгына шагынадылар. Целлофанды ашаган мал авырып оьледи.

Бу ерде район тергевши органларынынъ, сонынъ ишинде экология боьлигининъ, авыл аькимбасларынынъ коьтерилетаган сорав бойынша яваплылыгыннан оьзгелей, район эм авыл ерлериндеги ямагатларынынъ, депутатларынынъ, дин аьрекетшилерининъ, ис коллективлерининъ яваплылыгы барлыгы акында да билдиремиз. Бизим баьримиз уьшин де район ери – тувган еримиз, биз сонынъ уьстинде яшаймыз, сувын ишемиз, берекетин ашаймыз, авасы ман тыныс аламыз, шагымыз еткенде, сонынъ кенъ топырагы астына ятамыз. Булай аявсыз кепте ерлеримизди кулланмага ярамас!

Ызгы йылларда «дережели» целлофан эгин кырларымызды, отлакларымызды бийлегенлей, кокыс маьселеси де ерлеримизди басып алып барады. Язлыктынъ янасып келуьви мен бу сорав боьтен де оьткирленеди. Дурыс, авылларда субботниклер оьткериледи, ама солардынъ хайыры сезилмейди, сырагылары коьзге илинмейди.
Тагы бир мысал акында. «Коьшимли тав районлар хозяйстволары бизим районымыздынъ ерлерин дурыс кулланмайдылар, кум такырга айландырадылар», – деп бизим буьгуьнги патриотларымыз коьп кайта айтувларын эситемиз. Тек сол ок заманда ол патриотларымыз биз оьзимиз де ерлеримизди пленкаларга, кокысларга толтырып, малды нормадан артык багып, оьз ерлеримизди дурыс кулланмайтаганымызды коьрмеге тийисли!

Дурысында, мени бир зат дайым да тамашага калдырады. Биздеги кемшиликлерди тайдырмага, колдан келетаган соравларды шешпеге болады десенъ, ра- йон яшавшыларынынъ хыйлысы: «Ий, кой, бирев де бир зат та этип болмаяк, аьли закон барма», – деп токтайды. Сондай уйыган ойымыз бан биз неше йыллардан бери яшап келемиз эм бизим тоьгеремизде сол себептен бир зат та туьрленмейди. Сол зат бизим колларымызды байлайды, коьзлеримизди ябады.
Неге биз, ногайлар, Ногай шоьлдинъ ерли тамырлы яшавшылары, бирев кырдан бизим коьзимизге туьртип кемшилигимизди коьрсеткенше, соны оьзимиз шешпеге шалыспаймыз? Сол шукырлар да, целлофанлар да, кокыслар да баьленше йыллардан бери йыйылысып келген ше. Ойламайык, бизим кемшиликлеримизди тек биз коьремиз, баскалар коьрмейдилер деп. Коьредилер эм бек аьруьв де!

Закон йок тувыл. Ийги законлар, закон йорыклары алдын да болган, аьли де бар. Тек соларды ислетуьв керек. Арендаторлар яде фермерлер тынъламай ер-ерди заялай береме, оларга карсы законларды ислетпеге тарык. Авыл аькимбасы оларга айтып тынълатып болмайма (яде айткысы келмейме) ондай етекшилерге каратып, тийисли закон йорыкларды кулланув керек.

Болса да янъыларда мага бир белгили авылдасымыз бу маьселелерден тура оьз ойын айтты. «Бизим райондагы кырлардан пленкалар неге йыйналмайды дейсиз бе? Неге десе карбыз оьстиретаганлар ишинде кайбир аькимлер де, авыл аькимбаслары да йок тувыл. Пленкалар бийлеген кырлардынъ ишинде олардынъ да ер участоклары бар деген хабар бар. Сол себептен, белкиси, йогарыдагылар тоьмендегилерге бармакларын яскап болалмайтагандыр», – деди ол.
М.Ханов.