Быйыл ногай поэзиясынынъ классиги, зейинли шаиримиз Шал-Кийиз Тиленши улы тувганлы 600 йыл толады. Тарихлерде белгили болган кепте, Шал-Кийиз Тиленши улы 1420-ншы йыл тувган. Узак оьмир яшаган эм ол 1500-ншы йыл оьлген деген токтастырув да бар.

Бу шаир аристократия тайпасы ман бек аьллесип, катнасып турган. Ол Темир бийдинъ ордасына ювык аьдем болган. Бийдинъ насихатшысы болып та юрген. Соны шаирдинъ оьзининъ ятлавларыннан билемиз. Шал-Кийиз сондай бир йогары орынды тутса да, неше кере бийдинъ ислерин макул коьрмегени язганларыннан да ашыкланады. Ол ордадан кувылып, орта оьмирлерде ногай халкы яйлаган туьрли-туьрли ерлерде яшаган киси. Шал-Кийиз Кавказда да болганын биз онынъ ятлавларыннан билемиз эм окыймыз

Соьзсиз де, Шал-Кийиздинъ калдырган асабалыгы – терен ойлы, шебер соьзли толгавлар. Онынъ шыгармалары соьнмес юлдыздай, ногай халкы арасында яркырап, неше оьмирлер узагында яшап келеди эм баьри шаирлерге де ийги коьрим.

А.Култаев.

Шал-Кийиз Тиленши улы

Каранъада турган эдим…
Каранъада турган эдим –
Танъдыр деп,
Танъ шолпанга мен карадым –
Айдыр деп.
Тенъизлерге кирген эдим,
Сайдыр деп,
Донъыз этин капкан эдим,
Майдыр деп.
Мырза кызын алган эдим,
Байдыр деп,
Бал аяктан ишкен эдим –
Шайдыр деп.
Тув биеди йыккан эдим –
Тайдыр деп,
Ногайыма йыр шыгардым –
Пайдыр деп.

Темир эди бийимиз

Темир эди бийимиз,
Тенъиз эди халкымыз,
Тебирлерге калганда,
Тенъсилерге усайды
Авыр ногай юртымыз.
Тиленши улы Шал-Кийиздинъ
Иеси бий Темирдинъ тусында
Булытка ете язды бу муьйиз.
Иеси бий Темирден сонъратын
Тукыллыктан тарсылдап
Уьзилер бугай сол муьйиз.

Мен Темирдинъ куьнинде

Мен Темирдинъ куьнинде
Аргымак миндим тагалап.
Мен Темирдинъ куьнинде
Баллар иштим яткалап.
Азике Мансур куьнинде
Буга миндим нокталап.
Азике Мансур куьнинде
Быламык иштим булгалап.

Эй, бий Темир, бий Темир…

Эй, бий Темир, бий Темир,
Кыр иеси сен эдинъ,
Йыр иеси мен эдим.
Кырды йырдан айырдынъ,
Омырткамды кайырдынъ.
Ак кийик болдым шоьли йок,
Аккув болдым коьли йок.
Кобыз-ав болдым уьни йок,
Кобызсыз элдинъ куьни йок.
Хайранлы болды-ав саз уьним,
Боранлы болды-ав яз куьним.
Юрт таслатты яла ман,
Казак та шыгып бараман
Хайран да болып каламан…

Япырагы ясыл ала байтерек

Шал-Кийиз айтар экенде,
Япырагы ясыл ала байтерек,
Яйкалмагы елдендир,
Ясармагы коьлдендир,
Япырагы береннинъ
Туьсе калса белдендир.
Тоьрелердинъ
Кешинмеси элдендир.
Кулан мынан кийиктинъ
Юрер ери майдандыр,
Ювырмагы аркасында майдандыр,
Аласадынъ ишер сувы сайдандыр,
Аргымактынъ ат болары тайдандыр.
Кундызлы кырпув боьрк кийип,
Ягасы ока тон кийип,
Байлардынъ мактанмагы
Малдандыр.
Аьлимлердинъ акыл таппак ойдандыр,
Йигитлердинъ ыспай болмак бойдандыр.
Яланъ кылыш байланып,
Атадынъ улы эр йигиттинъ
Арка авылдынъ бойында
Яв кайтармак сойдандыр.
Ойнайык дослар, куьлейик,
Аьжелимиз, Алла билер, кайдандыр.

Япалак ушпас ясыл тав

Япалак ушпас ясыл тав,
Яхшылардынъ басы сав.
Соьйлей билмес яманнынъ
Соьйлегенде оьз басына тили яв.
Халктынъ соьзин соьйлеген,
Халк улынынъ оьзи оьлсе де,
Халк ишинде соьзи сав…
Сиз де оьлерсиз,
Оьлер бизим оьзимиз.
Оьлгенде юмылар эки коьзимиз.
Биз оьлген сонъ калганлар
Соьйлер бизим соьзимиз.